Hartmut Rosa
Democratie vraagt om religie. Over een bijzondere resonantierelatie.
Hartmut Rosa (°1965) is een Duitse socioloog die in 2016 met Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie een kritische visie op onze samenleving publiceerde, samen met een voorstel tot oplossing. Een verdere uitwerking volgde in het eveneens vertaalde Onbeschikbaarheid (2018). Wie vlot toegang wil krijgen tot zijn ideeën, vindt in Democratie vraagt om religie een korte, krachtige samenvatting. De tekst is gebaseerd op een lezing, wat borg staat voor een vlotte lectuur, ontdaan van de filosofische zwaarte die je in de voorafgaande boeken vindt. In mijn bespreking volg ik de structuur van de uiteenzetting die eerst zijn maatschappijkritische visie brengt, gevolgd door een wel erg beknopte uitwerking van zijn oplossing waarbij hij resonantie aan religie en democratie koppelt. Daar valt een en ander op aan te merken, wat ik in mijn besluit doe.
Versnelling en resonantie
Het terechte succes van zijn werk heeft ongetwijfeld te maken met twee raak geformuleerde ideeën: ‘razende stilstand’, een prachtig oxymoron en vooral, resonantie. Kort samengevat: onze vermarkte samenleving berust op verplichte groei, bovendien in versneld tempo. Paradoxaal genoeg is versnelde groei noodzakelijk om te behouden wat we hebben – we zijn tot stilstand gekomen terwijl we verder razen. “We moeten elk jaar harder rennen om niet in de afgrond te storten die ons steeds dichter op de hielen zit – niet in de laatste plaats door de klimaatcrisis.”
Een dergelijke maatschappelijke inrichting mondt systematisch uit in een agressieve houding tegenover de wereld, tegenover ons eigen lichaam, tegenover anderen. Het resultaat is de crisis waarin we ons bevinden, met ‘oplossingen’ die de situatie enkel verergeren. Een kenmerk van deze crisis is onzekerheid – nooit wisten we meer dan vandaag en nog nooit is onze twijfel zo groot geweest. Een ander gevolg is polarisatie tussen individuen en groepen. Verdergaan op de ingeslagen weg is geen optie, zoveel is duidelijk.
Resonantie dankzij democratie en religie
Democratie berust op spreken en luisteren, wat naadloos aansluit bij Rosa’s kernbegrip, resonantie, het ervaren van wederkerigheid waarlangs we onszelf en de wereld leren kennen en ook wederzijds kunnen transformeren. De huidige agressie maakt resonantie onmogelijk, zelfs de “republikeinse idee van democratie” gebaseerd op intellectuele redelijkheid werkt niet langer. In de tien laatste pagina’s poneert Rosa dat religie ons de sociale en materiële ruimtes kan bieden om resonantie mogelijk te maken. De religieuze traditie berust op een andere houding tegenover de wereld dan een die gericht is op groei. Monotheïstische godsdiensten zijn gericht op het maken van resonerende verbindingen met de wereld, het katholicisme slaagt daar het best in. Ik laat Rosa zelf aan het woord: “Religie heeft de kracht, ze heeft een reservoir aan ideeën en een daarmee samenhangend ritueel arsenaal vol liederen, gebaren, ruimtes, tradities en praktijken, die onze zinnen openen voor wat het betekent om geroepen te worden, om getransformeerd te worden, om te resoneren.” Hoe dat in zijn werk zou kunnen gaan, komt niet aan bod.
Democratie vraagt om religie?
Als je de titel van het boekje ernstig neemt, dan blijf je als lezer op je honger zitten. De band met democratie wordt nergens besproken, de ontboezemingen over religie zijn inderdaad ontboezemingen. Natuurlijk is dit een lezing, geen écht boek, in die zin is mijn kritiek onterecht. Ik kan alleen maar hopen dat de auteur zijn stelling later diepgaander zal uitwerken dan hier het geval is, en dan vooral in relatie tot Max Weber, dé grondlegger van de Duitse sociologie. Weber is de man die ons duidelijk gemaakt heeft dat het kapitalisme een noodzakelijke uitvloeier is van de protestantse ethiek, met als gevolg onder meer het accent op groei (De protestantse ethiek en de geest van het kapitalisme verscheen in 1905). Vermoedelijk is dit de reden waarom Hartmut de voorkeur geeft aan het katholicisme, maar zonder eigenlijke uitwerking heb ik daar het raden naar.
Wat mij opvalt en zelfs stoort, is dat hij de indruk geeft te willen teruggrijpen naar het instituut religie. Je hoeft geen socioloog te zijn om te beseffen dat elk religieus instituut tot structureel misbruik geleid heeft en leidt. Dat religie als ervaring kan bijdragen tot een oplossing voor onze maatschappelijke misère, wil ik in overweging nemen, zeker als het ervaringen betreft die niet meer platgedrukt worden door de voorhamer van het transcendente, in de betekenis van een Almachtige Figuur boven ons. Wat de huidige crisis mij en anderen leert, is dat we nood hebben aan het besef van immanentie. Concreet: we maken deel uit van een groter geheel, naast alle andere deeltjes waarmee we inderdaad resoneren, zelfs wanneer we dat niet beseffen. Als er al een maatschappelijke uitdaging is voor een toekomstige religie, dan deze: hoe kunnen we dat besef gezamenlijk vorm geven zonder in de valkuil te trappen van macht en dus van misbruik?
Besluit: wie op een snelle manier toegang wil krijgen tot Rosa’s maatschappijkritiek is met dit boekje aan het juiste adres. Wie afgaat op de titel, komt bedrogen uit.