Merlin Sheldrake

Verweven leven. De verborgen wereld van schimmels.

Om onduidelijke redenen is dit boek aan mijn aandacht ontsnapt toen de Nederlandse vertaling in 2020 gepubliceerd werd. Onduidelijk omdat het over onderwerpen gaat die mij nauw aan het hart liggen, omdat het boek mooie media-aandacht gekregen heeft én omdat heel veel mensen het al lazen. Vorige maand (januari 2022) kwam er zelfs een zevende druk. Dat is goed nieuws, want het zal ongetwijfeld bijdragen tot een meer dan noodzakelijke mentaliteitswijziging en vervolgens tot een eveneens meer dan noodzakelijke gedragsverandering met betrekking tot ‘de’ natuur. In die zin past het boek in het rijtje van Peter Wohlleben (Het verborgen leven van bomen), Richard Powers en Suzanne Simard.

 

Een studie over paddestoelen, met als titel Verweven leven, geschreven door een jonge snaak die dan nog Merlin (Merlijn) heet ook? Je kan de beschimmelde geitenwollensokken bijna ruiken. Tot je het boek openslaat en de inhoudstafel nakijkt: zevenenvijftig (57!) pagina’s eindnoten, een bibliografie van achtenveertig (48!) pagina’s gevolgd door een index van zeventien bladzijden. Dit is een wetenschappelijk naslagwerk, met duidelijke bronvermeldingen, met nuanceringen en toelichtingen in noten en met een klassieke zoekindex. Zo zijn er wel meer, zal u denken, en allemaal om ter saaist, voer voor vakidioten. Juist, er zijn slechts weinig wetenschappers die erin slagen een complex onderwerp toegankelijk én meeslepend te beschrijven. Bovendien bieden naslagwerken nagenoeg altijd een terugblik op verworven en vaak achterhaalde kennis, geschreven door iemand van de oudere generatie die achterom kijkt. Als jonge dertiger doet Merlin Sheldrake net het tegenovergestelde: niet alleen schrijft hij vlot, bovendien blikt hij vooruit op basis van onderzoek dat tot de voorhoede van de wetenschap behoort. Wat hij beschrijft is op zijn zachtst uitgedrukt verrassend. In zijn eigen woorden: ‘Omdat ik de schimmelwereld heb verkend, ben ik anders gaan aankijken tegen veel van wat ik wist. Evolutie, ecosystemen, individualiteit, intelligentie, leven: niets is wat ik dacht dat het was.’ Eens je het boek uit hebt, deel je dezelfde ervaring.

 

Mycelium, hyfen en paddenstoelen
Laat een appel een tijdlang liggen, en er ontstaat een donsvormige schimmel op de buitenkant die de appel tot een brij laat vergaan. Schimmels zijn de grote ‘ontbinders’ van de natuur – ze breken organisch materiaal af tot in de kleinste bestanddelen. Ze vormen een aparte levensvorm in de biologie, waarover de wetenschappelijke kennis pas de laatste decennia toeneemt waardoor vooral duidelijk wordt hoe ze ons begripsvermogen te boven gaan.

 

Bijna alle schimmels vormen hyfen, fijne buisjes die uitgroeien tot ondergrondse netwerken, het mycelium (gisten, eencellige schimmels dus, doen dat niet). Wij kennen vooral de bovengrondse vruchtlichamen, de paddenstoelen die de sporen produceren, het ‘zaad’ van de schimmel. Met paddenstoelen hebben we een dubbelzinnige verhouding: lekker maar verdacht, materie voor kabouters, heksen én hippies. Schimmels vinden we vies, we gaan ze te lijf met van alles en nog wat en vergeten dat we zonder hen geen brood of bier zouden hebben. Zelfs het eerste antibioticum (penicilline) is een schimmel. Elk van onze lichaamsopeningen bevat een eigen schimmelwereld die we pas ontdekken als één ervan de overhand krijgt, meestal omdat we de andere gedood hebben, hetzij door overmatige ‘hygiëne’, hetzij door bepaalde ‘genees’middelen. Dood ze allemaal, en je sterft zelf ook.

 

Lagere organismen
In de klassieke, nog steeds dominante wetenschappelijke visie worden schimmels samen met bacterieën en virussen tot de zogenaamde lagere levensvormen gerekend. Deze opvatting zegt veel over onze hoogmoed en is ondertussen achterhaald. Als je leest waartoe deze ‘lage’ organismen in staat zijn, dan val je van de ene verrassing in de andere. Experimenteel onderzoek toont hoe schimmels probleemoplossend gedrag vertonen, hoe ze kunnen communiceren, zowel onderling als met andere levensvormen (met planten, bomen, bacterieën, virussen), hoe ze over een geheugen beschikken en zelfs kunnen leren en besluiten nemen.

 

We hebben geen flauw idee op welke manier ze dat doen. Dieren beschikken over bloedcellen, botcellen, spiercellen, zenuwcellen enzovoort, elk met verschillende functies. We luisteren met oren, ruiken met een neus, kijken met ogen en reageren op grond van een zenuwstelsel, met bovenaan een hersencentrum. Zowel paddenstoelen als het mycelium zijn samengestelde hyfen die uit slechts één celtype bestaan; van zintuigen of hersenen is er al helemaal geen sprake. Alles wat hyfen doen, gebeurt decentraal – er is geen kern, geen bestuurscentrum. Verwijder om het even welk stuk uit het netwerk, verwijder véél van het mycelium, en de mogelijkheid tot waarnemingen, kennis en interpretaties blijft behouden, net zoals de daarbij aansluitende ‘acties’. Hoe het mycelium dat allemaal voor elkaar krijgt, blijft grotendeels een raadsel. Wie is er hier het ‘lagere’ organisme?

 

Aparte soorten of dynamische systemen?
Vertrekkend bij dezelfde klassieke wetenschappelijke opvatting willen we schimmels beschrijven en in aparte hokjes plaatsen, waarna we hun verhoudingen met andere soorten en organismen kunnen bestuderen. Ook deze aanpak ligt vandaag de dag onder vuur en de studie van schimmels draagt daar heel sterk toe bij. Myceliumnetwerken verbinden meerdere organismen (vooral bomen, struiken en planten) op een dusdanige manier dat we afzonderlijke organismen niet langer als afzonderlijk kunnen beschouwen. Zonder schimmelnetwerken zouden planten evolutionair niet eens ontstaan zijn en ook vandaag zouden ze zonder hen niet overleven. Ze zijn ontstaan dankzij algen en schimmels, tegenwoordig bestaan ze dankzij de ondergrondse koppelingen tussen wortels en schimmels, waardoor ze voedingsstoffen kunnen opnemen uit de bodem (voedingsstoffen die bovendien ter beschikking gekomen zijn dankzij de ontbindende werking van schimmels).

 

Biologie, de studie van levende organismen, wordt in sneltreinvaart vervangen door ecologie, de studie van systemische relaties tussen levende organismen. Alles wat leeft, kan slechts leven als onderdeel van een ruimer geheel. Het ondergrondse myceliumnetwerk illustreert bij uitstek hoe procesmatig leven wel is: alles is met alles verbonden. Ons hokjesdenken is volledig, maar dan ook volledig voorbijgestreefd. De uitdrukking ‘ondergronds netwerk’ is geen beeldspraak, we moeten dit letterlijk begrijpen. Hetzelfde geldt bovengronds, zelfs eenvoudige korstmossen kunnen ons daarvan overtuigen, ook al omdat ze alles behalve één – voudig zijn.

 

Als je een klinkerpad in de tuin hebt, dan is de kans groot dat er naast gewone mossen ook korstmossen op groeien.… Lees verder

Roek Lips
Wie kies je om te zijn. Gesprekken en gedachten over een nieuwe tijd.

Het zijn bewogen tijden met veel onzekerheden, behalve deze: we gaan heel snel naar een andere wereld en een andere maatschappij. De klimaatverstoring verandert de wereld. De niet langer houdbare sociale ongelijkheid transformeert de maatschappij. Sommigen houden wanhopig vast aan het verleden, anderen denken na over de toekomst. Sommigen verkondigen Waarheden, anderen kunnen de onzekerheid toelaten en gaan op zoek naar nieuwe invullingen. De Nederlandse journalist en organisatiecoach Roek Lips behoort tot de zoekers, met een methode die ik toejuich: hij treedt in dialoog met een ruim aantal gesprekspartners, ruim op het vlak van kennisachtergrond, leeftijd en politieke gezindheden. Het resultaat is een veelheid aan ideeën waar elke lezer uit kan bijleren.

De gesprekken staan in vijf delen geordend, telkens met een prikkelende inleiding: ‘Beschavingen zijn vergankelijk en kwetsbaar’; ‘Wonderen komen voort uit eenvoudige regels’; ‘We creëren onze eigen werkelijkheid’; ‘Kleine initiatieven leiden tot grote doorbraken’; ‘Jezelf zijn is een proces dat je regelmatig moet bijstellen’. Ieder deel groepeert een tiental gesprekken, die elk nog een eigen titel krijgen. Wat je te lezen krijgt, is niet de dialoog tussen Roek Lips en zijn gesprekspartner, wel een vlot geschreven samenvatting waarbij Lips op de achtergrond verdwijnt.

Door de aard van de aanpak – verschillende mensen en onderwerpen – zijn de afzonderlijke stukken zeer divers, wat meteen de rijkdom van het boek verklaart. Je leest dingen die je zelf ook al dacht én je wordt geconfronteerd met opvattingen die niet de jouwe zijn. De stukken waarin ik het meest onderlijnd heb, zijn die met Noëlle Aarts (ze pleit voor denken in termen van processen, niet in categorieën dus), Hans Clevers (over de manier waarop wetenschappelijke vooruitgang ontstaat), Pim van Lommel (over bijna-doodervaringen, heel verrassend), Jan Bransen (in vijf punten vat hij de verkeerde aannames van ons onderwijssysteem samen), Margaret Wheatley (systemen ontwikkelen een eigen dynamiek, verandering kan niet zomaar), Lenette Schuijt (over ontmoetingen en bezieling), Madeleine Housz (over het effect van … zingen). Deze selectie zegt natuurlijk meer over mij, als lezer, dan over de andere stukken.

Op een paar decennia zijn we geëvolueerd naar een gepolariseerde en geïndividualiseerde maatschappij. Steeds meer groepen staan lijnrecht tegenover elkaar te schreeuwen. Vaak slagen ze er slechts in om groep te vormen op grond van een gemeenschappelijke vijand die meestal nog denkbeeldig is ook. Eens ze binnen de ‘eigen’ groep moeten overleggen, slaat ook daar de polarisatie toe. Meer dan ooit is er nood aan overleg en verbinding. Dit boek kan daartoe bijdragen.

Roek Lips(2021)

Wie kies je om te zijn. Gesprekken en gedachten over een nieuwe tijd.

Amsterdam: Ambo/Anthos, 391 pagina’s.

ISBN 978 90 263 5599 8

Richard Powers
Tot in de hemel.

Je eigen regels maken is een goed idee, op voorwaarde dat je er ook van durft afwijken. Toen ik deze blog startte, nam ik me voor alleen in het Nederlands gepubliceerde non-fictie op te nemen. Nauwelijks een maand later besprak ik een Engelstalig werk, The Misinformation Age (zie link) omdat ik het o zo belangrijk vond, veel belangrijker dan ik op dat moment kon vermoeden (de bestorming van het Capitool en de vele van de pot gerukte complottheorieën moesten nog komen). Vandaag bespreek ik een roman, omdat het boek de sterke punten van non-fictie én fictie combineert: degelijke informatie mét een boodschap, gegoten in een meeslepend verhaal over een onderwerp dat letterlijk van levensbelang is.

Tot in de hemel is geen gewone roman als je daaronder een verhaal begrijpt waarin de psychologie van een aantal hoofdfiguren uit de doeken gedaan wordt. De auteur hanteert een wetenschappelijk onderbouwde visie waarin mensen slechts randfiguren zijn in een veel oudere en ruimere wereld, in tegenstelling tot de overtuiging waarmee we al eeuwenlang miskweekt worden en die ons voorstelt als het culminatiepunt van het heelal. De hoofdfiguren van het boek zijn bomen, vandaar de titels van de hoofdstukken: Roots, Trunk, Crown, Seeds (wortels, stam, kroon, zaden).

Bij de aanvang van het boek loop je als lezer wat verloren, want je krijgt een aantal weliswaar fascinerende maar schijnbaar op zich staande korte verhalen te lezen, waarin je kennis maakt met negen mensen die allemaal een bijzondere band hebben met een bepaalde boom of boomsoort. De rest van het boek toont hoe de levens van zes onder hen nauw verweven raken. Drie vallen wat uit de boot, wat meteen het enige zwakke punt is van deze roman (een strenge editor had Powers die hoofdstukken doen schrappen) – hun verhaal, hoe boeiend en potentieel relevant ook, wijkt te ver af van de centrale verhaallijn. Zwak is zeer relatief, The Overstory (dat is de originele titel) werd in 2019 bekroond met de Pulitzer Prize for Fiction, in Amerika de hoogste literaire onderscheiding.

Ik overdrijf niet als ik schrijf dat het boek bij mij een diepe indruk nagelaten heeft. Samen met de negen figuren maakt de lezer een bewustwordingsproces door: wij zijn een onderdeeltje van een groter geheel dat we nauwelijks begrijpen. Geen groter geheel boven ons (dat kennen we), wel rondom ons – we leven er middenin, zonder het te zien. Bomen zijn anders, héél anders, dan we denken. Bovendien zullen we hen, als we als soort willen overleven, heel hard nodig hebben – dit is zo makkelijk te onderbouwen dat het onbegrijpelijk is waarom we dit niet begrijpen. De toenemende botsing met dit onbegrip doet vijf van de negen figuren evolueren van geweldloos verzet naar eco-terrorisme.

Deze korte samenvatting klinkt niet onmiddellijk wervend en kan de indruk wekken dat we hier het zoveelste keer moraliserend verhaal te lezen krijgen over hoe slecht de mens wel is (vooral die andere mens) en hoe prachtig de natuur, waarom we beter geen vliegtuig meer nemen enzovoorts. Wees gerust: daarmee win je geen Pulitzer prijs.

Natuurlijk brengt Powers een boodschap – elke roman doet dat – de vraag is waar hij de mosterd haalt en op welke manier hij die uitsmeert. Wat hij op een hoogst literaire manier uitwerkt, zijn geen romantische bevliegingen van een naar mos ruikende boomknuffelaar, wel een synthese van hedendaags wetenschappelijk onderzoek. Powers moet pakken voorbereidend studiewerk gedaan hebben, bij auteurs zoals Suzanne Simard (Zoeken naar de moederboom, zie hier), Peter Wohlleben (Het verborgen leven van bomen) , Martin Sheldrake (Verweven leven), Daniel Kahneman (Ons feilbare denken) en ongetwijfeld nog een aantal anderen die ik niet eens herken. Het resultaat van dat studiewerk wordt op een subtiele manier verweven met het verhaal zodat de lezer nooit het gevoel krijgt de les gespeld te worden. Het belerende groene vingertje ontbreekt.

Dat is geen toeval, maar een bewuste keuze van de schrijver. Mensen passen maar zelden hun gedrag aan op grond van schools onderwezen kennis. Ondanks onze zo hoog geprezen ratio maken we voortdurend redeneerfouten en worden we misleid door framing (de context bepaalt de betekenis) en priming (we menen te zien wat we al zagen), en vooral door groepsdruk die ons als kuddedieren richting ravijn doet galopperen, zelfs wanneer die gapend zichtbaar wordt. Juiste argumenten brengen daar weinig verandering in, Powers beseft dat en kiest voor een andere oplossing. ‘De beste argumenten in de wereld zullen iemand niet van mening doen veranderen. Het enige wat dat wel kan, is een goed verhaal’ (The best arguments in the world won’t change a person’s mind. The only thing that can do that is a good story.)

We veranderen ons gedrag niet omdat wetenschappers hun goed onderbouwde conclusies voorleggen. We veranderen omdat het narratief verandert waarmee we naar de wereld en naar onszelf kijken en boeken kunnen daar heel hard toe bijdragen. Het bekendste voorbeeld is De hut van oom Tom (1852, Harriet Beecher Stowe), de roman die in de VS een mentaliteitswijziging veroorzaakte over slavernij. Met The Overstory wil Powers onze mentaliteit over bomen en bossen wijzigen.

Hij heeft een punt. Een vlot geschreven non-fictie werk haalt in het Nederlands een oplage van een paar duizend exemplaren, een zeldzame bestseller gaat naar tienduizend, waarbij je je de vraag kunt stellen hoeveel kopers het ook daadwerkelijk lezen. Een bestseller roman haalt makkelijk de honderdduizend, die nog gelezen worden ook. Powers combineert een keigoed verhaal met degelijke informatie, en daarmee zal hij ongetwijfeld heel sterk bijdragen tot de bewustwording over het belang van bossen en bomen en de impact van onze levenswijze.

Dit is een betoverend boek, omdat het de reële magie van bomen zichtbaar en voelbaar maakt. Het is ook een belangrijk boek, gezien onze collectieve kortzichtigheid. Denk aan je kinderen, plant bomen, overal waar je maar kan.

Richard Powers (2021)

Tot in de hemel.

Amsterdam: Atlas Contact, 608 pagina’s.

ISBN 978 90 2545 83 93

Vivian Gornick
Het einde van de liefdesroman.

Tien dagen terug was ik klaar met de eerste versie van Intieme vreemden, het essay dat ik schrijf voor de Maand van de Filosofie van 2022. Eindelijk weer tijd om te lezen dus. Wat ik toen niet kon weten is welke diepgaande uitwerking ik zou vinden van een alinea die ik argeloos neergepend had: ‘Ken jezelf, word jezelf, verlies jezelf, één methode: verliefd worden gevolgd door een langdurige liefdesrelatie. Er is geen resultaatverbintenis, verloop en kostprijs zijn onvoorspelbaar, alle clichés blijken juist en terzelfdertijd is elk koppel anders. Het is een methode die ik graag aanbeveel.’

En wat voor uitwerking!

Zopas heb ik Vivan Gornick uit. Op de achterflap kijkt ze ons paginagroot aan, een zachte mond, maar een scherp-intelligente blik, het geheel wat weemoedig. Geboren in 1935 in The Bronx en vergroeid met de intellectuele-artistieke ontwikkeling van deze arbeiderswijk in New York behoort zij vandaag tot het selecte groepje niet-definieerbare schrijvers – romans? essays? memoires? literatuurkritiek? Tot voor kort kende ik haar niet, nu wel, en dat ervaar ik als een verrijking. Het boek is een verzameling essays over literatuur, dat wil zeggen: over de liefde tussen mannen en vrouwen, tussen moeders en dochters. Eigenlijk over haarzelf, haar moeder, haar liefdes.

Als je een boek leest, maak je een vergelijking met gelijkaardige boeken – in dit geval is dat nauwelijks mogelijk. Nog nooit las ik dergelijke scherpzinnige, ontroerende, berustende, rebellerende, eigentijdse opmerkingen over liefdesverhoudingen. Gornick hangt haar eigen gedachten op aan verhalen geschreven door Amerikaanse, meestal vrouwelijke auteurs. Het merendeel dateert uit een vervlogen tijdperk, vooral eind negentiende en begin twintigste eeuw: Clover Adams, Kate Chopin, Jean Rhys, Willa Cather, Christina Stead, Grace Paley, voor mij allemaal illustere onbekenden. Acht essays kregen als titel een van die namen, drie essays dragen een echte titel, waaronder Het einde van de liefdesroman die meteen ook voor het boek gebruikt werd, terwijl naar mijn aanvoelen de titel van een ander essay, Meedogenloze intimiteiten, een betere keuze was geweest.

De eerste twintig pagina’s was het even doorbijten – George Meredith? Diana of the Crossways? 1885? – maar het lovende voorwoord van Marja Pruis gecombineerd met een overdonderende bespreking door Connie Palmen (De Volkskrant, 27 oktober 2020) maakten dat ik verder las. Nog eens twintig pagina’s verder was ik van mijn sokken geblazen door zinnetjes waarin zij de condition humaine beschrijft, de verhouding van onszelf tot onszelf en tot anderen. Ik kan de kwaliteit van de essays het best weergeven met een aantal citaten:

‘Eenmaal getrouwd was beoordeeld worden iets waarmee men intiem samenleefde, weken- en maanden- en jarenlang.’

‘Door de strijd aan te binden met de wereld, konden ze de strijd aangaan met zichzelf.’

‘Op den duur werd ze precies wat men vrouwen verweet te zijn.’

‘Vaker dan mannen ontwaakten vrouwen uit de lange droom van de adolescentie om vervolgens te ontdekken dat ze voor altijd in hun leven verstrikt zaten, zonder goed te beseffen hoe ze daarin beland waren’.

‘Van jongs af aan wist ze dat mannen en vrouwen, maar vooral mannen, hun eigen sensualiteit vrezen, dat deze angst diepgeworteld is en niets met intelligentie en gewoon fatsoen te maken heeft.’

‘Niet het vermoorden van onze vaders lijkt nu de crux, maar hoe los te komen van onze moeders, en het zijn de dochters die dat loskomen voor elkaar moeten krijgen.’

‘Meedogenloze intimiteit is erotisch.’

‘Ken jezelf, word jezelf, verlies jezelf, één methode’ moet ik wel uitbreiden met een tweede: lees goede boeken.

 

Vivian Gornick (2020)

Het einde van de liefdesroman. Met een voorwoord van Marja Pruis.

Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 227 pagina.

ISBN 978 90 388 0800 0

Rebecca Solnit
Wiens verhaal is dit?

Rebecca Solnit behoort tot de belangrijkste Amerikaanse denkers van onze tijd – haar essays worden om de zoveel tijd thematisch gebundeld en in boekvorm uitgegeven. Wiens verhaal is dit? is zo’n bundeling, in een mooie, handzame hardcover. Ze schrijft vlot leesbaar over onderwerpen waar we allemaal mee te maken hebben. De context is Amerikaans, maar haar beschrijvingen zijn universeel. Telkens opnieuw slaagt ze erin het denken van haar lezers open te trekken door andere perspectieven te tonen.

Wat deze bundel zo bijzonder maakt, is het optimisme, toch een zeldzaamheid vandaag de dag. Solnit toont hoe we niet beseffen welke ingrijpende positieve wijzigingen er op korte tijd plaatsgegrepen hebben, bijvoorbeeld op vlak van onderwijs en vrouwenrechten; hoe de geesten heel recent aan het kantelen geslagen zijn inzake klimaat, kapitalisme, en natuur. “De wereld waarin ik geboren werd, bestaat niet meer” (haar geboortejaar is 1961).

Tezelfdertijd is ze niet naïef, ze weet wat er op het spel staat. Net zoals veel critici beseft ze dat we naar een andere vorm van economie moeten, met duurzaamheid in plaats van groei, dat democratie onder vuur ligt en dat de klimaatverandering ons niet veel spelruimte meer laat. Het is geen toeval dat het thema macht een terugkerende rode draad is in deze bundel, vaak macht uitgeoefend door mannen over vrouwen. “Zowel sexy zijn als niet sexy zijn kan tot straf leiden, en de ideale vrouw wordt geacht beide, geen van beide en iets onmogelijks ertussenin te zijn.” Maar de machtsverhoudingen en bijbehorende effecten die Solnit beschrijft, kan je toepassen op élk onevenwicht. De vraag is hoe we die kunnen veranderen.

Het is al vaker gezegd: veranderingen hebben te maken met wijzigingen in het narratief, in de grote verhalen. Een wereld gedomineerd door een economisch verhaal is een andere wereld dan een die geïnspireerd wordt door een ecologisch narratief. Daarbij gaat het niet alleen over de vraag welk verhaal juist of fout is, het gaat vooral over de vraag naar wie er geluisterd wordt. Vrouwen wisten al heel lang waar er misbruik gebeurde en door wie, maar er werd niet naar hen geluisterd. Wetenschappers wisten al heel lang dat het de verkeerde richting uitgaat met het klimaat, maar er werd niet naar hen geluisterd. Gekleurde mensen wisten al heel lang dat de politie gewelddadig-racistisch is, maar er werd niet naar hen geluisterd. Het laatste decennium is dat aan het kantelen, nu worden deze groepen wèl gehoord en krijgen ze meer zeggenschap.

Zeggenschap komt er niet vanzelf, ze wordt veroverd. Dat hebben we niet te danken aan Grote Leiders, die zijn vooral goed in het ronselen van volgelingen op wie ze vervolgens neerkijken. We hebben het zeker niet te danken aan de superheld uit de Hollywoodfilms die op zijn eentje de planeet redt in weerwil van de massa die steevast als dom en paniekerig afgeschilderd wordt. Het veroveren van zeggenschap moeten we zèlf doen, zij het met dank aan mensen die Solnit benoemt als ‘wekkers’: altijd worden sommigen zich eerder bewust van kwalijke evoluties, en gelukkig gaan ze dan aan de bel trekken om ons wakker te schudden. Wekkers vind je terug bij alle belangrijke maatschappelijke veranderingen. Zo is de tweede feministische golf er alleen maar gekomen dankzij de vele vrouwen en een paar mannen die elk op hun manier voor een bewustwording gezorgd hebben in hun omgeving. Hun namen zijn grotendeels vergeten, maar de huidige generatie plukt ongeweten de vruchten van hun inspanningen. Naast mensen die ons wekken heeft Solnit het ook over ‘katalysators’: bepaalde individuen versnellen en vergroten een groepsproces dat reeds bezig was, waardoor een maatschappelijke evolutie door nog meer mensen gedragen wordt.

Een dergelijke evolutie is tegenwoordig volop bezig, aan de basis van de maatschappij en in weerwil van De Grote Leiders. Een groeiende meerderheid is voorstander van maatregelen tegen de klimaatverandering en voor rechtvaardige belastingen. Ze worden tegengewerkt door hun eigen overheid, ook bij ons, terwijl alle wetenschappelijke adviezen dergelijke maatregelen onderbouwen. De kloof tussen politiek en burger is ondertussen een spagaat van olympisch formaat. En ja, er gebeuren wel degelijk veranderingen in de goede richting, dankzij mensen die zich organiseren en bijvoorbeeld de eigen overheid voor de rechtbank dagen. Het stemhokje volstaat al meerdere decennia niet meer om de ‘verkozenen des volks’ te beoordelen, laat staan te veroordelen voor de gevolgen van hun beleid; daarvoor is de rechtbank tegenwoordig een meer efficiënte plaats.

Het boek eindigt met een ontroerend mooie brief aan de klimaatjongeren. “We leggen de grondvesten voor een andere omgeving, voor een andere maatschappij, en ondanks het regressieve getier in het centrum van de macht zijn er geen tekenen dat dit wijdverbreide proces zal stoppen.”

Ik geef haar gelijk. Alleen hoop ik dat we voldoende tijd krijgen om het tij te keren.

 

Rebecca Solnit (2020)

Wiens verhaal is dit?

Amsterdam: Uitgeverij Podium, 237 pagina’s.

978 90 5759 511 0

Tinneke Beeckman

 

Door Spinoza’s lens

Machiavelli’s lef

Een tijd terug (ik had toen nog geen boekenblog) las ik Door Spinoza’s lens – ik herinner me nog dat ik het boek twee keer na elkaar gelezen heb, zozeer was ik geboeid door de aanpak van Tinneke Beeckman. Spinoza (1632-1677) is een figuur die mij al heel lang intrigeert en wiens denken tot vandaag de dag vooruit is op de tijd – wij zitten nog altijd vast in een hokjesdenken, terwijl hij toen al de wereld als een netwerk zag. Dat Spinoza zijn boterham verdiende als lenzenslijper is prachtig: hij hielp mensen zowel figuurlijk als letterlijk aan een beter zicht op de dingen.

Het boek bekijkt zes thema’s door zijn én haar lens, thema’s die niet van de minste zijn: vrij debat, geloof en politiek; revolte en manifestatie; politiek en moraal; meditatie; Darwin; seksualiteit. De relevantie van Spinoza’s ideeën voor onze tijd loopt als rode draad door het geheel, vandaar dat ik het boek graag opnieuw onder de aandacht breng. Door Spinoza’s lens wordt regelmatig herdrukt, en dat maakt me blij – er zijn nog altijd voldoende mensen met belangstelling voor degelijk werk.

Gesterkt door deze ervaring keek ik uit naar Machiavelli’s lef, en ja hoor, ook dit boek verdient een plaats onder de kerstboom. Gezien de politieke Janboel is het erg actueel, maar niet alleen actueel, want net zoals Spinoza is Machiavelli (1469-1527) tijdloos. Beeckman schuift vijf van zijn stellingen naar voor en wijdt aan elk een hoofdstuk: politiek is conflict; noodzaak is goed voor jou; deugd is voortreffelijkheid; wie houdt de spiegel vast? vrijheid is het hoogste goed. Opnieuw legt ze uitdrukkelijke verbanden met de actualiteit.

Voorafgaand aan de stellingen weerlegt ze het populaire beeld dat ook ik van deze politieke filosoof had. Net zoals Freud geen freudiaan was, is Machiavelli geen machiavellist, dat wil zeggen niet de karikatuur die men van hen beiden gemaakt heeft. Dat Beeckman tijdens haar universitaire studies filosofie nauwelijks iets over hem te horen kreeg, zegt veel over de universiteit – het was … Spinoza die haar op het belang van Machiavelli wees.

Politiek is conflict

Bent u het ook kotsbeu om politici te horen emmeren over ‘het draagvlak’ en ‘het gebrek’ daaraan? Politiek is conflict, niet het opzoeken van het makke midden, want dat spreidt enkel het bedje voor extremisten. Voor Machiavelli handelt politiek altijd over een strijd tussen elite en volk. Beide termen worden tegenwoordig door verschillende partijen misbruikt, waardoor de kernvraag verloren gaat: wie heeft er de macht in handen, wie niet? Machiavelli is daarin duidelijk: het volk wil zichzelf besturen, de elite wil het volk onderwerpen om er economische voordelen uit te halen, het conflict is onvermijdelijk. Machiavelli heeft meer vertrouwen in het volk dan in de elite, ook op intellectueel vlak. Onder volk begrijpt hij een groep georganiseerde burgers, niet de revolutionaire massa’s waarvan Gustave Lebon vier eeuwen later het gevaar zal beschrijven.

Ondanks zijn voorkeur houdt hij geen pleidooi voor een onbeperkte macht van het volk; in zijn intelligente blik is er altijd een tegengewicht nodig die voor de nodige inperking van de macht zorgt. Beide partijen (volk en elite) zijn noodzakelijk, anders ontstaat er een tirannie, hetzij van de elite over het volk, hetzij omgekeerd.

Als het onevenwicht tussen volk en elite te groot wordt, dan volgt het volk een sterke man die hun onvrede mobiliseert. Vervolgens neemt die man de macht van de elite over en gebruikt die autoriteit tégen het volk. In het omgekeerde geval, wanneer de elite zich onderdrukt weet, volgt zij een leider die het volk als een zootje afschildert dat de knoet verdient – het resultaat is onderdrukking en vervolgens een uitbarsting van geweld. Herkenbaar, niet?

Noodzaak is goed voor jou

Noodzaak kan goed zijn – de verdedigers van de verzorgingsstaat zullen steigeren bij een dergelijk idee, maar het is wel juist. Pas als er echt noodzaak is, komen we tot handelen en worden een aantal dingen vanzelfsprekend, samenwerking bijvoorbeeld. Necessità kweekt zelfdiscipline, wat op zich al een voordeel is, en maakt mensen inventief. Overvloed maakt ons gemakzuchtig en zelfgenoegzaam, waarbij een dominante groep de noodzaak bij een andere groep kan miskennen. Het idee van ‘too big to fail’ is ronduit gevaarlijk, het maakt de onafwendbare mislukking nog vele malen groter. Een politiek-maatschappelijke crisis legt de systeemfouten bloot en dwingt tot verandering, met als mogelijke uitkomst dat het voorheen ondenkbare toch realiteit wordt, ten goede of ten kwade. Er is virtù, deugdzaamheid, nodig om onder tijdsdruk goede beslissingen te nemen.

Deugd is voortreffelijkheid

Wat Machiavelli als deugdzaamheid begrijpt in de politiek, verklaart zijn slechte reputatie – vooral bij de religieuze machtshebbers, die hem een blijvend slechte pers bezorgd hebben. Natuurlijk moet een politicus moreel hoogstaand zijn, maar wie alleen maar goed is, komt nergens en zonder macht bereikt hij niets. De eerste opdracht is het veroveren van macht, anders lopen immorele mensen over je heen. Nobele doelen vooropstellen en politiek bedrijven vanuit een positie van morele zuiverheid is niet alleen utopisch maar in de praktijk zeer gevaarlijk – wie wordt er uiteindelijk niet weggezuiverd? Hoe kan je, als gewetensvol politicus of burger, schaamteloze figuren die met alle mogelijke middelen de macht willen verwerven, toch tegenhouden? Daar heb je politici voor nodig die de nodige deugden bezitten.

Maar wat is virtù? Deugd is het zo voortreffelijk mogelijk ontwikkelen van de eigen mogelijkheden én deze in de praktijk brengen door voortdurend aan je gedrag te schaven – de inspiratie is duidelijk Aristotelisch. Moed staat daarbij voorop, nederigheid vindt Machiavelli maar niks. Hij zal deze bij uitstek christelijke deugd verwerpen en daarmee de gevestigde macht tegen zich krijgen, ook al omdat hij de bijbehorende schijn van pausen en kardinalen doorprikt. Op de koop toe vindt hij schijn niet per definitie slecht en soms zelfs noodzakelijk. Tegenover nederigheid plaatst hij lef, om bijvoorbeeld kordate beslissingen te nemen die moreel onjuist lijken, maar die op een langere termijn wel de vrijheid van de staat ten goede komen. Dat laatste is het belangrijkste doel voor een politicus, en soms vraagt dat beslissingen die ingaan tegen diens geweten.… Lees verder

Suzanne Simard

Zoeken naar de moederboom. Ontdek de wijsheid van bossen.

In Het vernuft van planten (zie mijn vorige bespreking) gaat de auteur uit van een klassiek Darwiniaans model, waarin planten en bomen in een dodelijke concurrentie verwikkeld zijn met elkaar om toch maar voldoende licht en ruimte te hebben.

In dat perspectief is de natuur een zero sum game: wat de ene plant wint (aan licht, ruimte en voeding), verliest een andere. Tezelfdertijd uit De Cleene herhaaldelijk zijn twijfels of deze benadering wel volstaat om het mysterie van het leven te begrijpen.

Het leven is géén langgerekte concurrentieslag

Wat ik na de lectuur van Zoeken naar de moederboom met zekerheid weet, is dat een lezing van het leven als één langgerekte concurrentieslag grondig fout is, zelfs in de wereld van planten, struiken en bomen. Het is een typische testosterongedreven visie van mannelijke wetenschappers, terwijl vrouwelijke onderzoekers vooral samenwerking ontdekken.

In de dierenwereld zijn Jane Goodall en Dian Fossey op dat vlak de meest bekende pioniers. Recent vervoegt de Canadese Suzanne Simard hun rijtje met haar levenslang onderzoekswerk naar bomen, bossen en schimmels.

Zoeken naar de moederboom is een fascinerend boek, het is een van die zeldzame studies die bijdragen tot een paradigmashift in de wetenschap. Dat wil zeggen: tot een radicaal andere visie dan de courante. De lezer zal nadien nooit meer op dezelfde manier naar een verzameling bomen kijken en er hopelijk ook op een andere manier mee omgaan dan voorheen.

Wie ooit het privilege gehad heeft om de eeuwenoude levensbomen te ervaren (ervaren is echt wel het juiste woord) vergeet dat nooit. Tien jaar geleden zag ik ze in de buurt van Vancouver Island, de hoogste meer dan tachtig meter hoog (drie kerktorens op elkaar!). Sommige zijn duizend jaar oud, met een stamomtrek bij de basis van ruim twintig meter.

Dergelijke exemplaren zijn zeldzaam geworden, je vindt ze nog op een paar geïsoleerde eilandjes die je toen enkel met een soort waterscooter kon bereiken (het ding zag er verontrustend gammel uit; toen mijn vrouw haar twijfels uitte, luidde het laconieke antwoord van de ranger:‘Swimming is not part of the program’). Een nagenoeg ongerept regenwoud is pure magie, de van vochtgeuren bezwangerde lucht zorgt letterlijk voor verademing.

Levenslessen van levensbomen

Laat Suzanne Simard, hoogleraar bosecologie nu net die bossen bestuderen, in het westen van Canada (British Columbia). Geboren in 1961 groeit ze op in een familie die al een paar generaties van de houtvesterij leeft; de kennis van bosbouw en bomen krijgt ze spelenderwijs mee.

Haar opleiding, een bachelor bosbouwkunde, leidt tot een eerste job in dezelfde sector, in de periode waar winstmaximalisatie op korte termijn de toon zet. Hectares bos worden integraal omgehakt, herbeplanting gebeurt met de meest ‘productieve’ boomsoorten, ‘concurrerende’ bomen en struiken worden radicaal bestreden met het ondertussen infame Roundup en aanverwanten.

De jonge Simard moet de in slagorde aangelegde herbeplantingen controleren. Wat blijkt? De boompjes doen het rotslecht, ondanks het feit dat ze volgens de toen vigerende regels aangeplant zijn. Ze hebben meer dan voldoende licht en lucht, de wortels zitten diep genoeg in de bodem, er zijn geen concurrenten voor vocht en voedsel. Toch staan de jonge coniferen weg te kwijnen. Er klopt iets niet.

In de daaropvolgende periode gaat ze op zoek naar verklaringen. Wanneer ze gezonde jonge boompjes uitgraaft en vergelijkt met de wegkwijnende, ontdekt ze dat de worteltoppen van de gezonde exemplaren omstrengeld zijn met zwamdraden.

Symbiose of plantaardig ‘samenleven’

Ze herinnert zich een les uit een landbouwcursus, waar een docent verteld had over recente ontdekkingen: dat zwamwortels voedselgewassen helpen groeien omdat zij met hun fijnmazig, vaak kilometerslang netwerk, mineralen, voedingsstoffen en water konden bereiken waar de planten zelf niet bij geraakten. Op een of andere manier wisselen fungi en voedselgewassen dingen met elkaar uit. Zou hetzelfde het geval kunnen zijn tussen bomen en zwammen?

Het idee klinkt knettergek, en gaat om minstens twee redenen regelrecht in tegen de toenmalige dominante invulling van de evolutieleer. De heersende overtuiging poneert dat de natuur een voortdurende strijd is van alles tegen iedereen, samenwerking is voor mietjes. Als er al een vorm van wederzijdse hulp bestaat, dan gebeurt die enkel tussen familieleden (eigen genen eerst).

Met dergelijke opvattingen kregen egoïsme en racisme een wetenschappelijke grond, wat vanaf de jaren tachtig luidkeels gepropageerd werd door de nieuwste versie van het sociaaldarwinisme, beter bekend als het neoliberalisme (‘Greed is good!’). De komende veertig jaar zal Simard beide stellingen op grond van degelijk onderzoek weerleggen en aantonen hoe het woud één groot samenwerkingssysteem is.

Haar carrière start wanneer ze als bosbouwonderzoeker mag werken bij de Forest Service, waar ze de kans krijgt haar eerste hypothesen uit te testen. Terzijde, deze passages in het boek zijn een leuke bonus voor lezers die weinig kaas gegeten hebben van natuurwetenschappelijk onderzoek.

Hoe kan je het effect meten van verschillende factoren op de groei van een jonge aanplant? Je legt drie veldjes aan met identieke jonge bomen, waarbij je de groeicondities zoveel mogelijk gelijk houdt, maar zelf een aantal meetbare verschillen introduceert.

Het ene veld krijgt bijvoorbeeld meer water dan het andere; of, in dit geval: op een veldje kunnen de coniferen met hun wortels onbelemmerd in contact komen met de rest van de ondergrond, terwijl dat op een ander niet het geval is. Als er na verloop van tijd duidelijke groeiverschillen optreden tussen de drie aanplanten, dan ken je de oorzaak.

Simard wil weten of jonge boompjes zich verbinden met zwamnetwerken om te kunnen overleven, én of inheemse planten helpen bij het leggen van de verbindingen. Haar eerste proefveldjes mislukken, deels omdat ze tegengewerkt wordt, deels omdat ze een verkeerde combinatie gebruikt – ze weet nog niet dat ze bepaalde zwammen nodig heeft. Ze houdt vol en vindt de juiste combinatie, simpelweg door ‘echte’ grond uit het bos te gebruiken – die grond bevat de juiste schimmels die bijdragen tot de groei van haar boompjes.

In een volgend onderzoek gaat ze na wat de effecten zijn van een courante praktijk in het bosbeheer: het ‘uitroeien’ van ‘concurrerende’ struiken en bomen.… Lees verder

Marcel De Cleene

De Naturalis Historia. Vergeten toepassingen van planten.

Het vernuft van planten.

Schemervluchten (het vorige boek dat ik besprak) handelt bijna uitsluitend over vogels en zoogdieren. Dat is geen toeval, dieren vallen letterlijk het meest op, planten en bomen zijn achtergrond. Dat dit decor heel wat meer is dan alleen maar een decor, blijkt van zodra iemand er zich over buigt.

Wat doet een emeritus prof plantenkunde met een passie voor zijn onderwerp? Erover schrijven. Marcel De Cleene heeft ondertussen al veel boeken gepubliceerd over zijn passie, tijdens het coronajaar kwamen er meteen twee bij, die ik hier voor het gemak samen bespreek.

De Naturalis Historia

Het eerste combineert geschiedenis en praktische kennis. De Naturalis Historia is een plantenencyclopedie, in groot formaat, die gebruik maakt van historische tekeningen zoals we die kennen uit musea. In een niet eens zo ver verleden moesten biologen bij gebrek aan andere reproductiemogelijkheden hun onderzoeksobjecten kunnen tekenen en inkleuren. Het resultaat waren vaak kleine meesterwerkjes, zoals blijkt uit de illustraties bij deze atlas.

Historische kleurafbeeldingen tonen tweehonderdenvijftig planten, struiken en bomen in al hun pracht, van ‘aardaker’ tot ‘zwarte populier’ (de originelen liggen in de Plantentuin van Meise). In de begeleidende tekst leren we welk gebruik onze voorouders ervan maakten en hoe we daar ook vandaag nog voordeel mee kunnen doen.

De lezer krijgt een op ervaring gebaseerde kennis voorgeschoteld die wij grotendeels verloren zijn en vervangen hebben door technische toepassingen die we nauwelijks begrijpen en helaas ook door een op reclame gebaseerde indoctrinatie. Wij hebben het oneindig veel beter dan drie generaties geleden, maar we zijn een flink dommer geworden en vooral, vele malen minder zelfredzaam.

Het vernuft van planten

In het tweede boek, Het vernuft van planten, vertelt De Cleene op een onderhoudende manier over het complexe ‘gedrag’ dat sommige planten vertonen. Het feit dat wij dit als complex benoemen, zegt natuurlijk veel over onze grootheidswaanzin.

Wij zijn toch de enig denkende, écht denkende wezens, ver verheven boven de andere zoogdieren? Planten behoren bovendien tot de ‘lagere’ levensvormen, gespeend van alles wat wij als ‘hoger’ achten? Het merendeel van de natuurdocumentaires handelen over dieren en tonen telkens welke ingenieuze gedragingen en aanpassingen verschillende soorten ontwikkeld hebben, telkens in functie van overleving en voortplanting. Ook bij planten is dat het geval, alleen verwachten we het niet en is de algemene kennis erover veel minder verspreid.

Na lectuur van Het vernuft zal de lezer daar letterlijk een andere kijk op hebben. Een opvallende rode draad leert ons dat een aantal menselijke uitvindingen al lang toegepast worden in de plantenwereld.

Ons ‘gewapend beton’ vinden we terug in bomen en kruidachtigen, en sommige ingenieurs waren verstandig genoeg om leentjebuur te spelen en hun inspiratie daar te halen, met als bekendste voorbeeld het ‘Crystal Palace’ in London. Deze ijzeren serreconstructie haalde haar draagkracht uit een vorkvormig vertakte structuur vergelijkbaar met deze van de reuzenwaterlelie. Om dergelijke constructies te kunnen realiseren hebben wij rekenkracht nodig, tegenwoordig met dank aan krachtige computers.

Planten rekenen zelf, ze zijn ‘meesters in de meetkunde’ – de rij van Fibonacci (een getallenreeks die start met nul en één, waarbij elk volgend getal de som is van de twee vorige) is overal aanwezig. De Flora geven ons ook een les in hydraulica (hoe ga je om met water?), in thermodynamica (hoe ga je om met energie?), zelfs in aerodynamica (het eerste zweefvliegtuig is geïnspireerd op gevleugelde zaden).

Wij zijn overduidelijk niet de enig denkende wezens. Ooit heb ik ergens gelezen dat de mens bij de geboorte al zijn kennis kwijt is en alles opnieuw moet leren, terwijl dieren (en planten) over een aangeboren intelligentie beschikken.

Ik vermoed dat ik dit bij Bergson las, met zijn theorie over het ‘élan vital,’ maar ik vind het niet meer terug. Lezers die dit stuk kennis niet vergeten zijn, mogen mij altijd mailen.

Dat wij alles opnieuw moeten leren, wordt de voorbije jaren wel heel erg duidelijk. De mens is ongetwijfeld de slimste idioot die er rondloopt.

 

Marcel De Cleene (2021)

De Naturalis Historia. Vergeten toepassingen van planten.
Gorredijk: Uitgever Sterck & Devreese, 2021, 343 pagina’s.
ISBN 978 90 5615 711 1

Het vernuft van planten.
Gorredijk: Uitgever Sterck & Devreese, 2021, 136 pagina’s.
ISBN 978 90 5615 743 2

Helen Macdonald
Schemervluchten.

 

De vakantie komt eraan, de voorbije maanden heb ik (te) veel en (te) vaak moeten lezen en schrijven over de problemen die er al zijn en wat ons nog te wachten staat. Wanneer ik dit schrijf, maken we in het zuidoosten van het land een nooit geziene regenval mee en reageert onze minister van energie op het Europese klimaatplan dat het “betaalbaar en haalbaar” moet blijven.

Ik heb er mijn buik van vol, ook voor een Cassandra wordt het te veel. Als rustpunt zijn er gelukkig boeken die de geneugten van mijn kindertijd oproepen, omdat ze over de natuur gaan, over beestjes in de lucht, op de grond en in het water, over planten, over bossen. Er liggen er vier te wachten.

Perfect vakantieboek mét inhoud

Het eerste in de reeks is geschreven door Helen Macdonald, bekend van De H is van havik (2014). Haar nieuwste boek is een verzameling van veertig korte essays, waarin ze haar ontmoetingen met een stuk natuur beschrijft: met zwanen (die in het Verenigd Koninkrijk gevangen en gemerkt moeten worden), hazen (het zijn de vrouwtjes die boksen, om mannetjes van zich af te houden), gierzwaluwen (altijd zweeft een verkenner hoog boven de zwerm, ter bescherming), herten (en dan voornamelijk botsingen met herten), migraine (de mooiste beschrijving die ik ooit las), trekvogels (migratie is overal), landschappen (vooral dat van je jeugdjaren), vogelruis (bij de eerste waarnemingen met radar dachten de operatoren ‘engelen’ of ‘geesten’ te zien – het bleken trekvogels te zijn, op hoogtes die voor onmogelijk werden gehouden).

De essays zijn kort en lezen vlot, dit is een perfect vakantieboek mét inhoud. De leidraad doorheen de veertig verhalen kan ik het best in haar eigen bewoordingen weergeven: “… dat we de natuurlijke omgeving altijd, onbewust, onvermijdelijk, als een spiegel van onszelf beschouwen”; en: “… van het allergrootste belang in ons hier en nu: proberen te kijken door ogen die niet de jouwe zijn.”

Als je er een aantal gelezen hebt, heb je zowel specifieke kennis opgedaan, over wielewalen en paddenstoelen, als kennis gemaakt met wie Helen Macdonald is. En dat valt heel goed mee.

Haar laatste drie essays zijn zeer persoonlijk en daardoor ook universeel. Kom niet in de verleiding ze als eerste te lezen, je hebt de aanloop nodig van de zevenendertig andere.

 

Helen Macdonald (2021)

Schemervluchten.

Amsterdam: De Bezige Bij, 320 pagina’s.

ISBN 978 94 031 4490 0

Jason Hickel
Minder is meer. Hoe degrowth de wereld zal redden.

In een interview met Knack medio april vertelt VoKavoorzitter Wouter De Geest dat we tien jaar lang twee procent groei nodig hebben om het precoronaniveau te halen.

Wat verder luidt het dat VoKa geen taboes heeft, maar dat economische groei onder geen beding mag worden afgeremd. Binnen zijn logica heeft hij overschot van gelijk, want het economische bestel staat of valt met groei. Wie een ruimere logica hanteert, weet dat groei een langzame, collectieve zelfmoord oplevert

De stem van VoKa is al decennia dominant, met als gevolg dat andere geluiden geruime tijd nauwelijks gehoord werden. Tegenwoordig wel, maar ze worden vooralsnog weggezet als wereldvreemd, onrealistisch, niet-betaalbaar. Toch klinken ze steeds overtuigender, ook al omdat ze in vergelijking met vroeger uit een andere hoek komen.

Tot voor kort waren kritieken geruststellend ideologisch: langharig tuig tegenover keurig in maatpak geklede heren, ‘sossen’ tegenover ‘kapitalisten’. Vandaag de dag komt kritiek uit de mond van natuurwetenschappers: klimatologen, biologen, oceanologen, natuurkundigen. Dat het nog steeds dominante economische vertoog zichzelf aan het overleven is, blijkt uit hun gedateerde reactie.

De vroegere pausen en prelaten schoven wetenschappers aan de kant als ‘ketters’, de huidige machtshebbers branden wetenschappelijke bevindingen af als ‘links’. Wat niet belet dat de wetenschappers gelijk hebben: de aarde draait rond de zon en de impact van de groei-economie op de natuur is dodelijk.

Een clash tussen economie en wetenschap

Net zoals ten tijde van de renaissance maken we in het begin van dit nieuwe millennium een clash tussen twee wereldbeelden mee. Aan de ene kant staat het heersende neoliberaal-economisch model, met groei als heilige graal; aan de andere kant staat de wetenschappelijke realiteit, waar minstens vier alarmbellen afgaan.

Ik heb er weinig twijfel over dat ook nu de wetenschap het zal halen, zij het dat we daar deze keer slechts vijf decennia de tijd voor hebben, geen vijf eeuwen. De inzet is bovendien vele malen groter dan bij de botsing tussen religie en wetenschap. De aarde draait rond de zon, oké. Groei is dodelijk, slik. Dat laatste begrijpen is niet makkelijk, het gaat in tegen een diepgewortelde mentaliteit.

Wie een duidelijke uitleg wil krijgen, kan ik het nieuwe boek van antropoloog-econoom Jason Hickel aanbevelen. In zijn analyse van onze huidige problemen staan twee stellingen centraal. De eerste luidt dat groei structureel noodzakelijk is voor het huidige economische bestel – Wouter De Geest heeft gelijk. De tweede is dat groei onze wereld heel snel verandert in een onleefbare planeet. Hoe we dat kunnen oplossen, komt ruim aan bod in het tweede deel van het boek. Ik besteed vooral aandacht aan de probleemanalyse.

Groei zorgt niet voor algemeen welzijn

Klimaatontkenners worden steeds zeldzamer, de discussie is ondertussen verschoven naar de oplossingen: wat meer van dit (waterstof!), wat minder van dat (steenkool! Het is de schuld van de Chinezen! Zie Tine Hens), vervolgens business as usual. Hickel verknoeit zijn tijd niet met dergelijke dooddoeners, maar gaat linea recta naar de kern van het probleem. Hij legt eerst netjes uit wat groei is, waarom de huidige economie niet zonder kan en wie er daar profijt uit haalt. Alleen al omwille van deze uitleg is het boek een eyeopener.

Als iets maar voldoende vaak herhaald wordt, raakt ongeveer iedereen er na verloop van tijd van overtuigd. Al decennialang herhalen politici en ‘captains of industry’ (de grens tussen beiden is benauwelijk klein) dat groei een voorwaarde is voor het algemeen welzijn, waarna de zoveelste besparing doorgevoerd wordt in de zorg- en dienstensector in combinatie met de zoveelste fiscale gunstmaatregel voor het bedrijfsleven.

De realiteit is radicaal anders: sedert 1980 heeft de toename van groei geen of zelfs een negatief effect op het algemeen welzijn. Westerse landen waar het BBP – dé maatstaf voor groei – is blijven stijgen, hebben hun algemeen welzijn zien afnemen, met de VS als belangrijkste illustratie. Zelfs de stelling dat een toename van groei borg staat voor ‘jobs, jobs, jobs’, klopt simpelweg niet.

Waar komt onze welvaart dan wel vandaan? De studies die Hickel bespreekt, geven op deze vraag een duidelijk antwoord. Welvaart is het resultaat van de herverdelingsmechanismen opgelegd door de overheid. De fameuze ‘Trentes glorieuses’ waren glorieus op grond van de billijke verdeling van de toenmalige groei.

Vanaf 1980 worden de herverdelingsmechanismen afgebouwd en komt de opbrengst grotendeels terecht bij een steeds kleiner wordende groep. In het boek Fantoomgroei – een bestseller in Nederland – tonen Sander Heijne en Hendrik Noten aan dat de Nederlandse economie de voorbije veertig jaar tientallen procenten gegroeid is, terwijl de reële gezinsinkomens verhoudingsgewijs nauwelijks gestegen zijn (voor een bespreking, zie hier Sander Heijne & Hendrik Noten)

Deze vaststelling is de voorbije tien jaar zo dikwijls gemaakt dat het bijna vervelend wordt om dit nogmaals in de verf te moeten zetten: groei is geen garantie voor de toename van algemeen welzijn; groei is een garantie voor de vermogens- en dus machtstoename bij een kleine groep. (Wie dat wil begrijpen, kan ik de lectuur van Bas van Bavel aanbevelen, Bas Van Bavel)

Historisch gezien is dat de regel, de groei van het Westen gebeurde eerst ten koste van Midden- en Zuid-Amerika, vervolgens ten koste van Afrika en Azië en tegenwoordig ten koste van een groot deel van de eigen bevolking.

Groei is noodzakelijk

In dat licht is de oplossing eenvoudig: terug naar de billijke herverdelingsmechanismen van de Trente glorieuses, zodat iedereen kan meegenieten van de groei; dat wil zeggen, iedereen in het Westen. Helaas werkt deze oplossing niet langer. Hickel legt uit waarom neoliberale groei ondertussen vergelijkbaar is met de ongebreidelde toename van kankercellen, met een onvermijdelijke dood van het organisme tot gevolg.

Dit begrijpen gaat in tegen ons buikgevoel. Groei is toch normaal, zelfs natuurlijk? Al helemaal als het over groene groei gaat? Neem een KMO, die een winstcijfer kan voorleggen van 14 procent. Het jaar daarop maakt het dezelfde winst, mooi! Nee hoor, want er is geen groei. Groei houdt in dat een bedrijf winst boekt bovenop die van de vorige jaren, anders groeit het niet.… Lees verder

Marte Kaan
Moeder natuur. Waarom liefde altijd tekortschiet.

Een mooi boekje, dat was mijn eerste idee toen ik Moeder natuur uithad. Mooi, in alle opzichten, het omslag (een foto van Hellen van Meene), het handzame formaat (in hardcover!), een behapbare lengte en een ogenschijnlijk lichtvoetige en persoonlijke benadering van existentiële vragen over liefde, nabijheid en verlies.

Marte Kaan heeft er een scheiding op zitten, mist haar kinderen, gaat behoedzaam om met een nieuwe liefde en wil begrijpen wat er haar duwt en terugtrekt. Ze gaat te rade bij veel auteurs (De wand van Marlen Haushofer is écht een ontdekking), maar vooral bij zichzelf.

De drie hoofstukken – geboorte, liefde, dood – handelen telkens over verbinding en scheiding, over wie ik ben in relatie tot de ander, alleen maar ben in relatie tot die bepaalde ander, ook en zelfs vooral als ik die ander verlaat of verlaten word door die ander.

Onderweg zet Kaan een aantal nog steeds ruim gedeelde mythes bij het groot huisvuil, met als eerste deze van de ‘natuurlijke’ volmaakte moederliefde (er is weinig volmaakts aan) en als belangrijkste de illusie van ‘mijn’ identiteit (de moeilijkste mythe om op te geven), met tussenin als constante het schuldgevoel bij moeders (meteen, naar ik vermoed, het belangrijkste motief bij Kaan om dit boek te schrijven).

Het middelste stuk handelt over de liefde, met de vragen waarop elke generatie opnieuw dezelfde antwoorden moet ontdekken met dezelfde moeilijkheden (op dit vlak is kennis duidelijk niet cumulatief). Gelukkig doet Kaan dat op een aangename, af en toe zelfs verrassende manier (‘Het gaat de prinses op de erwt niet om de prins, maar om de erwt’) met spitse formuleringen (‘Verliefdheid is vallen op je eigen gebrek’).

Het boek besluit met een krachtig einde over dood en afscheid nemen. En over angst, natuurlijk. Angst om in de steek gelaten te worden, wat toont hoe we niet zozeer rouwen over het verlies van de ander, wel over wat dat verlies met ons doet, het teruggeworpen worden op onze hulpeloosheid, de confrontatie met onze vaak schrikbarende bereidheid om ‘alles’ te doen voor een ander als hij of zij ons maar niet in de steek laat. Niet omdat we zoveel van hem of haar houden (na de breuk zijn haat en woede vaak vele malen groter dan de liefde), wel omdat we angst hebben voor het verlaten worden.

Eens alleen ontdekken we niet wie we zijn, wel dat we slechts bestonden in de blik van de ander. Mijn o zo dierbare ik is een ‘rommelige verzameling ervaringen en herinneringen’, zonder kern of essentie. Vreemd dat we de confrontatie daarmee niet als bevrijdend ervaren, als verlossing van onze immer wanhopige pogingen om ‘onszelf’ te zijn – ‘onszelf’ als wat ik denk dat de ander van mij verwacht. Voorbij dat bedrieglijke ‘onszelf’ ligt er geen ‘echt’ zelf, enkel een wereld van voortdurend verglijdende ervaringen. Omarm de verwondering.

 

Marte Kaan (2021)

Moeder natuur. Waarom liefde altijd tekortschiet.

Amsterdam, Prometheus, 141 pagina’s

ISBN 978 90 446 4123 3

Tine Hens
Het is allemaal de schuld van de Chinezen! En andere dooddoeners over het klimaat.

Zondag 23 mei 2021, Laarne. Buiten is het twaalf graden, voor een keer regent het niet. Ook april was uitzonderlijk koud, wel droog – te droog. Iedereen moppert over het weer. De vorige jaren hadden we uitzonderlijk warme lentes.

Niemand mopperde, iedereen genoot. Behalve die vermaledijde klimaatdoemdenkers die het feestje alweer kwamen bederven, samen met de boeren die naar regen snakten – bien étonnés de se trouver ensemble. De klimaatverandering wordt voelbaar, het genot zal van korte duur zijn.

Sedert de Verlichting beschouwen we onszelf als rationele wezens, hoog verheven boven redeloze dieren. Een rationele reactie op de klimaatchaos is simpel: nu met zijn allen alles doen om het tij te keren.

Daarbij stel ik me het volgende voor. In de kranten en op het journaal komt dagelijks de evolutie aan bod, niet alleen in postzegelgroot Vlaanderen, maar ook in de rest van wereld – hoeveel hittedoden zijn er de voorbije week gevallen, waar zijn er overstromingen, hoeveel klimaatvluchtelingen kwamen erbij in de door de VN gerunde opvanggebieden, wat is de geschatte daling in voedselproductie dit jaar,…; onderwerpen genoeg.

Om de veertien dagen spreekt de premier ons bezorgd toe en legt de nieuwe maatregelen uit (vanaf volgende maand worden de subsidies voor elektrische auto’s stopgezet, in de plaats daarvan krijgen we een forse premie als we onze wagen op fossiele brandstof opgeven en laten vernietigen; er komt een vervijfvoudiging van de CO₂-taksen, waarvan de opbrengst integraal en transparant gebruikt wordt voor de uitbreiding van het openbaar vervoer; de veeteelt wordt versneld afgebouwd, met een eerlijke vergoeding voor zelfstandige landbouwers,…).

Het nieuwsanker becommentarieert kritisch de beslissingen van de overheid en legt uit waarom de maatregelen nog steeds onvoldoende zijn. Elk journaal eindigt met een deskundige die een tip komt geven hoe wij, individuele burgers, kunnen bijdragen tot het behoud van onze toekomst (deze week gaat het over ons grasveld).

‘Wir haben das nicht gewusst’?!

Een dergelijke reactie blijft niet alleen uit, in verhouding tot de omvang van de ramp is er nauwelijks aandacht voor. Als je de inspanning doet om zelf na te kijken welke maatregelen er genomen worden, ontdek je hoe weinig de plechtig aangegane pacten voorstellen en op welk drijfzand ze berusten.

De machtshebbers zijn duidelijk niet bereid om economisch in te leveren, laat staan om het systeem te veranderen. Neoliberale politici, ook de Vlaamse, zeggen dat letterlijk, en geven ondertussen kritiek op burgers die zich op wetenschap beroepen. Ze blijven de verkiezingen winnen, dus hebben ze geen enkele reden om hun beleid te wijzigen.

De modale burger ligt wakker van te hete zomers (snel snel een airco installeren) maar niet van de klimaatchaos. Ik begrijp dit niet, echt niet. Het ‘Wir haben das nicht gewusst’ kan hoe langer hoe minder als argument gebruikt worden. In de plaats van in te grijpen sussen mensen zichzelf met vergoelijkende nepredeneringen waardoor ze niks moeten doen.

Geef dit boek cadeau

Tine Hens heeft tien dergelijke dooddoeners opgelijst en telkens de moeite genomen om ze op een onderbouwde manier te weerleggen. Lees dit boek, het is vlot geschreven en o zo herkenbaar voor wie af en toe de klimaatverandering ter sprake brengt. Praat erover, gebruik de argumenten die de auteur aanreikt om hardnekkige onzin te weerleggen, geef het cadeau. Kortom: help bijdragen tot de levensnoodzakelijke mentaliteitswijziging.

Twee dooddoeners vind ik wraakroepend. “Technologie zal ons redden” is een eerste. Een dergelijke hoop berust op een geloof in wetenschap én op het negeren van de torenhoge wetenschappelijke consensus over de razendsnel op ons afkomende gevolgen van de klimaatverandering.

Jezelf telkens voorstellen als verdediger van wetenschap en ondertussen de belangrijkste wetenschappelijke bevindingen straal negeren? Je moet het maar kunnen. De tweede luidt: “Het is te duur”. Begrijp: het mag ons geen euro kosten, meer nog, de omslag moet geld opbrengen (dit is het standpunt van de Vlaamse regering, die de Europese Green Deal slechts wil uitvoeren als deze ‘kostenefficiënt’ is).

Een dergelijke redenering kan alleen gemaakt worden door hetzij kortzichtige mensen, hetzij luitjes die niet kunnen rekenen (in 2020 waren de schadedossiers voor noodweer 150 miljard dollar, en dat is maar één kost). Géén klimaatbeleid is nu al vele malen duurder dan een klimaatbeleid, waarbij we het nog niet eens hebben over het nooit becijferbare menselijk leed.

 

Ik vraag me af hoeveel mensen beseffen dat we voor de grootste uitdaging ooit staan. Ik kan er geen getal op kleven. Roeptoeters krijgen altijd het meest aandacht, en vertekenen het beeld. Ik geef toe dat ik mij bij tijd en wijle wanhopig voel. En kwaad op overheid en media, die hun werk niet doen.

Gelukkig zijn er steeds meer burgers die actief worden, van pubers tot grootouders en alles tussenin, die de weg gevonden hebben naar rechtbanken en aandeelhoudersvergaderingen. Overheden worden veroordeeld (Nederland, Duitsland, Frankrijk, eventueel straks ook België) omdat ze geen partij kiezen voor het algemeen belang; multinationals worden op de vingers getikt en recent ook voor de rechtbank gedaagd als ze hun beleid niet aanpassen. Als regeringen niet ingrijpen, is het aan ons om in te grijpen op de regering.

Er is geen reden om fatalistisch te vervallen in ‘Het is toch te laat’, nog een dooddoener. Samen met veel anderen kies ik ervoor om bewust dingen te wijzigen in mijn manier van leven, met het oog op de toekomst van mijn kinderen (en die van u).

Ik hoop dat ik deel uitmaak van een snelgroeiende meerderheid.

 

 

Tine Hens (2021)

Het is allemaal de schuld van de Chinezen! En andere dooddoeners over het klimaat.

Berchem, Uitgeverij EPO, 245 pagina’s

ISBN 978 94 6267 192 9

… Lees verder

Annelien De Dijn
Vrijheid. Een woelige geschiedenis.

Boven mijn blog kan je lezen dat een boek een van de mooiste geschenken is. Eind vorig jaar raadde vriendin Tessa Vermeiren mij Freedom, an unruly history aan, en het was inderdaad een geschenk. Kort na nieuwjaar las ik de turf van 450 pagina’s op een week uit, dat zegt genoeg. Mijn enthousiasme heeft ook wel te maken met mijn klassieke opleiding en de ruime aandacht die De Dijn geeft aan de Griekse en de Romeinse geschiedenis. Terecht natuurlijk, de wortels van het vrijheidsbegrip zijn daar te vinden. En kijk, nu is er een Nederlandse vertaling bij een pas opgerichte uitgeverij, mooi toch?

Een boek dat je wakker schudt

Vrijheid behoort tot de categorie boeken die lezers wakker schudt, wat vandaag de dag meer dan ooit nodig is. Er hangen twee gevaren in de lucht, het ene kennen we (klimaatverandering), het andere beseffen we te weinig: het verlies van onze democratie. Slogans zijn mijn ding niet, als ik iemand ‘Vrijheid!’ hoor roepen, dacht ik vroeger aan pubers, vervolgens aan Trump, tegenwoordig aan volwassenen die pruilen omdat ze niet mogen funshoppen. En aan een Waalse partijvoorzitter die vrijheid boven volksgezondheid stelt.

Het woord behoort tot de categorie waarmee je tegenstanders de mond kunt snoeren (‘EN WAT MET ONZE VRIJHEID!?!’) zonder argumenten te moeten geven. Natuurlijk vind ik vrijheid belangrijk, maar zeg mij dan eerst wat je ermee bedoelt. Het magistrale werk van Annelien De Dijn toont dat twee invullingen van het begrip haaks op elkaar staan. Tijd dus voor een grondige betekenisanalyse die, zoals wel vaker, een historische analyse is.

Het boek bestaat uit drie delen waardoor we de gelaagde geschiedenis van het begrip kunnen begrijpen. Het eerste betreft de Griekse stadsstaten gevolgd door Rome. Het tweede omvat de Renaissance, als terugkeer naar de klassieke waarden met een moderne invulling die gestalte krijgt in de ‘Atlantische’ revoluties (Amerika, Frankrijk). Het laatste deel handelt over de moderne en de postmoderne invulling van ‘vrijheid’, en toont hoe dubbelzinnig het woord geworden is. Dubbelzinnig zoals in gevaarlijk dubbelzinnig.

De Griekse stadsstaten en Rome

Het klassieke Griekenland en zeker Rome zijn bekend, met dank aan historische romans en TV-series, denk aan Caesar, Claudius, Cicero. Het eerste deel van Vrijheid vertelt op een meeslepende manier hoe de Griekse stadsstaten zichzelf bevrijdden van externe heersers en naar zelfbestuur evolueerden, hoe Rome een republiek werd – res publica, letterlijk: gemeenschappelijke zaak of eigendom – waar de senaat alles ondertekende met SPQR (Senatus Populusque Romanus, de senaat en het volk van Rome).

Vrijheid betekent dat mensen zichzelf regeren, hetzij direct, hetzij via verkozen afgevaardigden. Vanaf het begin waren er tegenkrachten aan het werk. In de aanvang van de geschiedenis moesten de Griekse stadsstaten zich verzetten tegen externe machten (de Perzen!), in een latere periode kwam het gevaar van binnenuit. Hetzelfde gold voor Rome waar keizers de democratische vrijheid van de republiek aan banden legden. Zeker de Romeinse geschiedenis is het toonbeeld van het spanningsveld dat inherent is aan democratie, met af en toe een heel foute afloop.

Waarom dat zo is, heb ik pas begrepen bij mijn studiewerk voor het boek Autoriteit (2015). Democratie draagt twee idealen in zich, vrijheid en gelijkheid, die onvermijdelijk met elkaar botsen. Iedereen gelijk doet afbreuk aan vrijheid; iedereen vrij effent het pad voor ongelijkheid. Het spanningsveld tussen de twee verplicht democratie ertoe zichzelf om de zoveel tijd opnieuw uit te vinden. Dat is tegenwoordig meer dan noodzakelijk: algemene verkiezingen werken niet langer, de daardoor veroorzaakte particratie staat mijlenver van democratie. Voorbeelden? Een ruime meerderheid is voor billijke belastingen, net zoals een meerderheid bereid is tot verregaande inspanningen voor het klimaat, maar we hebben rechtszaken nodig om de ‘verkozenen des volks’ daartoe te dwingen. Het wordt tijd om over te stappen naar deliberatieve democratie en burgerberaden, zie hier.

De lange geschiedenis van de vrijheid

Terug naar De Dijn en de Klassieken. In haar openingshoofdstuk, De lange geschiedenis van vrijheid, treedt de eerste betekenis van het woord naar voren. Eerste, historisch maar ook voorwaardelijk (eerst dit, dan dat): vrijheid is politieke vrijheid, waardoor burgers zichzelf kunnen besturen en vervolgens als individu kunnen genieten van veiligheid en individuele vrijheid binnen de grenzen van de zelf gestemde wetten.

Deze redenering vormt de kern van het klassieke vrijheidsbegrip; het is niet moeilijk om hedendaagse voorbeelden te vinden die de draagwijdte ervan aantonen. Kijk naar Rusland, en je snapt wat ik bedoel. Politieke vrijheid van een gemeenschap kende een geleidelijke evolutie naar democratische vrijheid voor alle burgers; die kwam er niet vanzelf, er is zowel bloed als inkt over gevloeid.

Een bevochten politieke vrijheid ligt historisch ook aan de basis van een collectieve identiteit, denk opnieuw aan Senatus Populusque Romanus. Bloed hoeft geen betoog, behalve dat we te snel vergeten zijn hoe wij zelfs in een recent verleden bereid waren te vechten voor onze politieke vrijheid. Inkt vraagt meer uitleg, omdat het intellectuele debat blijvend is.

Vanaf het begin werden er inderdaad bezwaren geopperd tegen zelfbestuur, en wel door leden van de toenmalige elite, de intellectuelen (vreemd hoe het woord intellectueel tegenwoordig een scheldwoord geworden is, met als illustratie een lid van de Belgische regering die systematisch negatief geframed wordt omwille van zijn academische intelligentie).

Plato en Aristoteles waren geen voorstander van democratie, met als argument dat het volk te dom is om zichzelf te besturen, wat ondertussen overduidelijk weerlegd kan worden door daadwerkelijke ervaringen met deliberatieve democratie (zie de link die ik hoger gaf). Toch kan je dat argument ook nu nog horen en lezen, net zoals een tweede toenmalig bezwaar: vanaf het begin verzetten rijke burgers zich tegen democratie, omdat zelfbestuur automatisch naar een grotere gelijkheid leidde, ondermeer door het heffen van billijke belastingen. De facto hielden zij een pleidooi voor een tweede, totaal andere invulling van vrijheid, die pas vanaf de achttiende eeuw een politieke uitwerking krijgt – ik kom er later op terug.

Financiële elites en pseudodemocratie

In Rome beslechtte deze groep het pleit: een financiële elite trok de macht naar zich toe, met als gevolg het opheffen van de republiek en het ontstaan van een pseudodemocratie gedirigeerd door een beperkt aantal vermogende families (toen al), die de keizers leverden.… Lees verder

Ramsey Nasr

De fundamenten.

Ga naar de boekhandel (ze blijven open, eindelijk heeft de overheid begrepen dat cultuur essentieel is), koop dit boek. Aarzel niet, doe het. Ik heb het in één ruk uitgelezen (het leest vlot), met op het einde tranen in mijn ogen (ik huil uiterst zelden).

Uitleggen waarom is moeilijk. Nasr is een dichter, het poëtisch gehalte van De fundamenten is hoog (zo’n mooie taal), toch is het proza. Het boekje bestaat uit een uitvoerig essay voorafgegaan door twee korte hoofdstukjes over de pandemie.

De eerste tekst dateert van maart 2020, de aanvang van de lockdown. Een tweede volgt in september wanneer de verwondering en de rust (‘Je zou bijna zeggen dat het leven beter was, ware het niet dat het leven ontbrak.’) plaats moesten ruimen voor de omslag.

Een nieuw virus besmet een groot deel van de bevolking, het vrijheidsvirus. De ziekteverschijnselen zijn verschillend van patiënt tot patiënt, maar komen telkens neer op stoornissen in de impulscontrole.

Het doelwit zijn uiteenlopende anderen (de politicus, de kunstenaar, de media, de wetenschapper, de anti-vaxxer, de racist, de antiracist, de milieubeschermer, de veeboer, …), waardoor het tijd en nadenken vraagt om deze verschillende gevolgen te herleiden tot dezelfde oorzaak. De omslag noopt de dichter op zoek te gaan naar De fundamenten, met als resultaat een honderd bladzijden tellend slotessay. 

And now for something completely different (voor de jonge lezers, zie https://www.youtube.com/watch?v=dlCbFu5dpc8.) Completely different wordt de toekomst, de onze, die al bezig is. ‘Het verleden begint sneller dan je denkt’. De klachten van complotdenkers en gezagsgetrouwen, van hysterici en rationelen  hebben dezelfde grond en vragen om dezelfde oplossing. ‘We wéten nu wel dat we het weten’.

Politici blijven zeuren over burgers die hun verantwoordelijkheid moeten opnemen – in Vlaanderen heet dat ‘responsabilisering’ – terwijl we dat al ruimschoots doen. Een meerderheid van de mensen (democratie!) is bereid in te leveren op voorwaarde dat het ons allen ten goede komt. Een kleiner deel gaat nog verder en komt op een beschaafde manier in opstand door naar het gerecht te stappen en de boosdoeners aan te klagen. Beschaafd, want vroeger maakten we boosdoeners af. De overheid aanklagen, ondenkbaar toch? Denkt de overheid.

‘In 2019 was 2020 nog ondenkbaar’.

Honderd bladzijden lang lees je een poëtische analyse van De fundamenten, van wat het betekent mens te zijn, als deeltje van een groter geheel, wat de gevolgen zijn als we dat vergeten; wat er ons te doen staat, en wat er in de weg zit.

‘En wij voelen dat het groter is dan wijzelf en van langere duur dan ons leven. We voelen ons niet doodgaan maar we voelen de realiteit dat we onbeduidend zijn.’ Dat schrijft Vincent van Gogh in 1888, zes jaar na de dood van Darwin.

Covid-19 surft op de thermische wind van de klimaatchaos en geeft ons een snelcursus evolutietheorie-in-de-praktijk. Zo bijzonder zijn we niet, behalve misschien op één punt: we beschikken over een geweten.

Mooier dan de slotzin van het boek kan ik het niet verwoorden: ‘Wij moeten handelen, in het volle besef dat elk keerpunt zowel een moment is als een plek: een goed moment om stil te staan, een rampzalige plek om af te wachten.’

 

Ramsey Nasr (2021)

De fundamenten.

Amsterdam, De Bezige Bij, 144 pagina’s

ISBN 978 94 031 3231 0

Lode Vanoost
Tot uw dienst. De zeven zonden van de ambtenaar doorprikt.

We schrijven 1980, mijn legerdienst zit erop (in mijn geval burgerdienst), ik kom op de ‘arbeidsmarkt’. Mijn diploma psychologie is niks waard, het wordt stempelen. Twee jaar voordien heb ik drie maand werk gehad, een interim, maar met het aantal geleverde arbeidsdagen blijf ik net onder het vereiste minimum om een hogere uitkering te krijgen.

Het vooruitzicht te moeten leven met de laagste ‘dop’ is allesbehalve aangenaam. Ik ga mij inschrijven bij wat toen nog de RVA heette, aan de andere kant van het loket zit een ambtenaar, een in mijn ogen oude man (eind veertig, schat ik). Op zijn vraag naar vroegere tewerkstelling leg ik hem mijn papieren voor, zuchtend dat ik net niet voldoe aan het vereiste aantal dagen.

Hij bekijkt de attesten, zegt dat hij iets moet opzoeken en keert wat later terug met de mededeling dat ik wèl in aanmerking kom. Het statuut van mijn vorige job berust op een zesdaagse werkweek, de berekening houdt daar rekening mee, ik krijg bijgevolg een veel hogere uitkering. Ik heb de man nooit meer teruggezien, maar dankzij hem kon ik een acceptabel leven leiden tot ik eindelijk wèl werk vond.

40 jaar niet-aflatende lastercampagne

Veertig jaar later lees ik een boekje over de openbare sector en wat er de voorbije decennia gebeurd is met ambtenaren, leerkrachten, zorgverstrekkers, politieagenten, postbodes, spoorweglui,… Kort samengevat: ze zijn het slachtoffer van een niet-aflatende lastercampagne in combinatie met niets-ontziende besparingen. Het resultaat is een nog veel grotere groep slachtoffers, zijnde wij allemaal. En we worden nog misleid ook.

Ik was daar wel min of meer van op de hoogte, maar de omvang deed me toch schrikken. Lode Vanoost doet iets wat veel te weinig gedaan wordt – hij laat mensen aan het woord die ‘op de vloer’ staan en het eigenlijke werk doen; tussendoor verstrekt hij de nodige informatie, cijfers in de hand.

Dat laatste is belangrijk, omdat ze argumenten opleveren tégen ideologische beweringen. De discussie over meer of minder ‘overheid’ is inderdaad een ideologische discussie, met voorstanders van de verzorgingsstaat lijnrecht tegenover de voorstanders van een neoliberale klassenmaatschappij.

Sedert 1980 is de laatste groep aan de winnende hand, met als gevolg een afbouw van de dienstverlening, een negatieve framing van alles wat overheid is én een verheerlijking van privatisering.

De argumenten daarvoor halen hun kracht voornamelijk – eigenlijk uitsluitend – uit de herhaling. De mantra’s kent ondertussen iedereen: diensten verstrekt door de overheid zijn inefficiënt en bovendien veel te duur; privatisering is vele malen goedkoper én werkt vele malen beter. Dat is helemaal juist: vele malen goedkoper en efficiënter voor de investeerder die zijn winsten ziet stijgen.

Uit onderzoek in België en uit tal van evaluaties in landen waar de privatisering doorgevoerd werd, blijkt dat geprivatiseerde diensten méér geld kosten en minder dienstverlening opleveren dan openbare. Het tegenovergestelde beweren is een leugen gecombineerd met bedrog, en we beseffen dat veel te weinig.

Zeven minuten en dertig seconden

Wat mensen met jarenlange ervaring op de vloer vertellen, is ronduit pijnlijk om lezen. De werkdruk wordt alsmaar hoger, ook al omdat er bijkomende taken opgelegd worden die op geen enkele manier bijdragen tot de kwaliteit van de zorg, het onderwijs of de dienstverlening zelf. Op de koop toe blijft het personeelsbestand dalen. ‘Boven’ heeft men geen besef wat er ‘beneden’ gebeurt, want de afstand tussen het beleid en de vloer wordt steeds groter. Mensen hebben schrik om hun baan te verliezen en durven nog nauwelijks protesteren.

Op papier verloopt alles naar wens, de werkelijkheid is schrijnend. Voorbeelden bij overvloed. Justitie is onderbemand, de wachtlijsten in de GGZ maken de hulpverleners wanhopig, mensen met een beperking moeten jarenlang wachten op de budgetten waar ze recht op hebben, het personeel bij de NMBS werd op veertig jaar tijd méér dan gehalveerd, terwijl het aantal reizigers meer dan verdubbeld is.

Het onderwijs ligt al jaren onder vuur want de resultaten van onze kinderen blijven dalen. Ze gaan naar school in aftandse gebouwen, er zijn te weinig leerkrachten en dus te veel leerlingen per klas, voor een directeursvacature zijn er nauwelijks kandidaten, de begeleiding van leerlingen-met-moeilijkheden kampt met chronisch personeelstekort (bemiddelde ouders betalen voor bijlessen).

En wat is de oplossing van de opeenvolgende ministers van onderwijs? De lat hoger leggen (‘Wij zetten in op excelleren.’) Kan er mij iemand de logica van die ‘oplossing’ eens uitleggen? Aan de andere leeftijdskant van de dienstverlening vinden we onze oudjes in de rust- en verzorgingstehuizen.

Een concreet voorbeeld van ‘efficiënte’ zorg in een RVT: een hoogbejaarde uit het bed halen, wassen, tandenpoetsen, verzorgen en aankleden moet op zeven minuten en dertig seconden gebeuren, dàt is efficiënt. Vraag het eens aan het oudje?

Wat een openbare dienst doet, wordt bepaald door maatschappelijke keuzes; wat een geprivatiseerde dienst doet, wordt bepaald door een marktlogica.

De resultaten van de systematische afbouw zijn ondertussen meer dan voelbaar, en de burger klaagt terecht. Vervolgens komt de misleiding. Tegenwoordig is er veel te doen, en terecht, over ‘fake news’.

Wat er niet bij verteld wordt, is dat ‘fake news’ slechts de overtreffende trap is van een misleiding die al drie decennia gebeurt. De berichtgeving die door dominante politieke groeperingen en lobbygroepen doelbewust en systematisch verspreid wordt, is selectief – over heel veel wordt er niet bericht, andere dingen worden massaal uitvergroot, en de gehanteerde verklaringen zetten de zaken op hun kop.

De daarbij gevolgde strategie is eenvoudig: zorg ervoor dat een bepaalde tak van de dienstverlening niet langer werkt door het systematisch opleggen van besparingen. Als er bij het personeel een steeds grotere uitval optreedt door overbelasting en als er steeds meer stakingen komen, gebruik die zaken om de bevolking te overtuigen van de noodzaak aan privatisering: ja, jullie hebben alle reden om te klagen, een overheidsapparaat is niet meer van deze tijd, bovendien zijn ambtenaren lui, ze staken om de haverklap.

Dat laatste is de moeite waard om bij stil te staan: in de nieuwsberichten krijgen we steevast te horen hoeveel de staking wel aan ‘onze’ economie zal kosten, over de oorzaken wordt er nauwelijks gerept.… Lees verder

Frank Tallis
Leven. Wat de grootste psychologen ons vertellen over geluk, onbehagen en zingeving.

In Vlaanderen behoor ik tot de eerste lichting klinisch psychologen, op basis van een toenmalige opleiding die echt niet veel voorstelde. Dat vormde geen beletsel om een maand na mijn afstuderen (!) als psychotherapeut te starten in een GGZ. Gelukkig waren er in dat centrum ervaren collega’s aan de slag bij wie ik te rade kon gaan: een gedragstherapeute, een gestalttherapeut, iemand die toen al met infants werkte (het woord werd nog niet gebruikt), een psychoanalytische therapeut en een gezinstherapeute. Ik herinner mij levendig de casusbesprekingen tijdens de teamvergaderingen op vrijdagvoormiddag, waar elk een eigen inbreng deed. In terugblik is het duidelijk dat een flink stuk van mijn klinische vorming daar ligt. De diversiteit in de benaderingen samen met de kameraadschappelijke sfeer hielpen mij als jonkie enorm.

Een paar jaren later keerde ik terug naar de universiteit. Wat ik daar aantrof, was een totaal andere wereld die in de daaropvolgende decennia van kwaad naar erger evolueerde. De opleiding was ondertussen beter uitgebouwd, dat wel, en zeker aan de Gentse universiteit waren de verschillende therapeutische richtingen goed vertegenwoordigd. Het slechte nieuws was dat ze elkaar het licht in de ogen niet gunden. De oorlog – het woord is niet overdreven – werd en wordt gevoerd in naam van ‘de’ wetenschap, ‘de’ patiënt, terwijl het in realiteit altijd handelde en handelt om macht en ego’s. In de aanvangsjaren domineerde de psychoanalyse, vandaag de dag is dat de cognitieve gedragstherapie, maar het verschil is gering. Een dominante partij wordt arrogant, wentelt zich in het eigen grote gelijk en wil alleen maar nog meer macht. Het eindpunt is ook altijd hetzelfde: in de groep der machtigen ontstaan er interne gevechten waarmee ze zichzelf uiteindelijk de das omdoen. Als hoogleraar heb ik steeds geprobeerd afstand te houden van dit soort dingen – de te betalen prijs (minder macht, minder geld) vond ik niet erg.

Een dramatisch gevolg van deze gevechten tussen ego’s is dat studenten gedwongen worden kamp te kiezen. Wil je tot een bepaalde club behoren, dan moet je de andere afzweren, zelfs demoniseren. Het gros van de afgestudeerde klinisch psychologen stapt in de praktijk met een degelijke kennis over één bepaalde therapierichting en een berg vooroordelen over alle andere. Daarmee wordt hun de kans ontnomen om in dialoog te treden met collega’s van andere richtingen (die bovendien hun eigen vooroordelen hebben), terwijl een dergelijke uitwisseling ontzettend verrijkend werkt. Zo kan je ontdekken dat er veel meer overeenkomsten zijn dan verwacht, op voorwaarde dat je voorbij het jargon geraakt. Een tweede verrijking handelt over de limieten: elke therapeutische benadering heeft haar beperkingen, en vaak zijn die niet dezelfde als deze van een andere richting. Een derde vaststelling betreft de échte verschillen en de grond daarvan, met name het achterliggende mensbeeld. Op dat ogenblik kan er een boeiende, zelfs existentiële discussie komen. Ik vrees dat de opleiding zoiets nagenoeg onmogelijk maakt.

Frank Tallis is een Britse psychotherapeut die duidelijk buiten de stammentwisten gebleven is. Ik vermoed dat hij oorspronkelijk opgeleid werd als psychoanalytisch therapeut, en nadien een ruime kennis opgedaan heeft van de andere richtingen. Psychotherapie maakt volgens hem deel uit van een nog veel oudere traditie waarin nagedacht wordt over menselijke problemen en mogelijke oplossingen. Het resultaat is een geaccumuleerde kennis – wijsheid is een beter woord – zowel over die problemen als over manieren om ermee om te gaan. Met zijn boek heeft hij de bedoeling deze kennis zoveel mogelijk te expliciteren, aan de hand van verschillende therapeutische scholen en een aantal protagonisten. Sommige zijn voor de hand liggend (Freud, Maslow, Watson, Winnicott, Rogers, Fromm, Beck, Shapiro), andere veel minder. Wie kent er nog Gross, Janov, Ellis, Sargant, Frankl? De systeemtherapeutische benadering ontbreekt, en dat is jammer. Ook wel vreemd, want Tallis is er, net zoals ikzelf, van overtuigd dat de stortvloed aan huidige problemen systeemgerelateerd zijn. Dat blijkt bijvoorbeeld ook uit een onverwachte rode draad die hij hanteert, met name schilderijen van Edward Hopper die als geen ander de moderne beklemming op doek wist te krijgen.

Voor alle duidelijkheid: Leven is geen overzicht van bekende en minder bekende figuren, ze komen bijna altijd zijdelings ter sprake. De hoofdstukken zijn geordend in centrale ideeën (praten; vertekening; identiteit; seks; zingeving; …) en handelen over het belang van het intermenselijk contact, de nood aan veiligheid, het nog steeds onderschatte aandeel van trauma’s in de ontwikkeling van wat tegenwoordig ‘stoornissen’ heet, de nood aan een overtuigend narratief, … Net omdat meerdere auteurs en verschillende benaderingen aan bod komen, krijgt de lezer een gedifferentieerd beeld, waarbij zowel overeenkomsten als verschillen duidelijk worden. Tussendoor krijg je  klinische vignetten voorgeschoteld, waardoor de theorie een realiteitsgehalte krijgt.

Het hoofdstuk over narcisme (‘Staren in de poel’) vond ik een van de krachtigste, met ditmaal geen Hopper als beeld, wel Caravaggio’s portret van Narcissus. Tallis beschrijft het internet als een potentiële versterker van de infantiele almacht waarin we steeds opnieuw ons gelijk bevestigd vinden en we ons Ik voortdurend verder kunnen ‘cultiveren’ (inderdaad, tussen aanhalingstekens), met de smartphone als Caravaggio’s weerspiegelende poel. Hand over hand neemt narcistische woede (‘het onderhandelingsinstrument van dictators en kleine kinderen’) toe, steeds meer mensen vinden dat zij ‘recht’ hebben op wat ze willen, ook als dat ten koste van anderen moet gebeuren en altijd in naam van ‘de vrijheid’. Kleuters van vier verpakt in het lichaam van een dertigjarige zijn niet meer grappig en vaak zelfs ronduit gevaarlijk.

Het boek is zonder twijfel een aanrader voor al wie te maken heeft met of zich herkent in mijn schets van de hedendaagse academische opleidingen klinische psychologie. Wil je buiten de voorgehouden spiegelbeelden stappen, wil je meer weten over de andere benaderingen, dan is dit boek een mooi startpunt.

 

Frank Tallis (2020)
Leven. Wat de grootste psychologen ons vertellen over geluk, onbehagen en zingeving.
Amsterdam/Antwerpen uitgeverij Atlas Contact, 255 pagina’s
ISBN 978 90 470 1324 2

Sander Heijne & Hendrik Noten
Fantoomgroei. Waarom we steeds harder werken voor steeds minder.

Toen ik in mijn laatste boekje, Houd afstand, raak mij aan, mijn kritiek op groei scherper dan ooit formuleerde (‘Groei is de grootste leugen van onze tijd’) vonden een aantal coryfeeën uit de bedrijfswereld en zelfs één hoogleraar het nodig om dit te ridiculiseren. Ik heb nooit veel geduld gehad met hoogopgeleide idioten en dat betert niet met ouder worden. Argumenten tegen de huidige versie van groei liggen voor het rapen, maar dan moet je wel uit je ideologisch-dogmatische bubbel stappen.

Voor mij ligt een boek geschreven door twee jonge Nederlanders (de een werkt als bestuurskundige bij het Nederlandse equivalent van VoKa; de ander is een journalist met economie als focus). Hun uitgangsvraag betreft de volgende paradox: de (Nederlandse) economie is de voorbije decennia met tientallen procenten gegroeid, terwijl de reële gezinsinkomens in diezelfde periode vrijwel niet gestegen zijn. Hoe komt dat? Tijdens hun onderzoekswerk zijn ze, naar hun eigen zeggen, van de ene verrassing in de andere gerold. De kern van de verklaring ligt al vervat in hun titel – de huidige groei is fantoomgroei – en krijgt in het boek een onderbouwde uitwerking.

Dit is de zoveelste studie in de rij die uitlegt hoe verknipt ons economisch bestel in elkaar zit, waarom dat het geval is en wat we daar kunnen aan doen. In het vorige boek dat ik besprak (Werk, door Suzman) kwam ‘de grote ommekeer’ al aan bod, de benaming voor de loskoppeling van lonen en productiviteitsstijgingen vanaf 1980, met als gevolg een steeds scherper wordende ongelijkheid). In een nog oudere blog besprak ik de systemische verklaring voor de evolutie van de vrijemarktsamenleving, die ik in het werk De onzichtbare hand van van Bavel vond. Fantoomgroei illustreert wat er in de laatste fase van een vrijemarktsamenleving gebeurt, en wat de verschillen zijn met het officiële verhaal.

In Nederland is het boek een enorm succes: gepubliceerd in juni 2020 waren er in oktober al vijf herdrukken. Het onderwerp leeft, het besef dat onze huidige economie op waanzin berust, neemt hand over hand toe en zal binnenkort boven een kritische drempel uitstijgen. Daarna volgt verandering, goedschiks of kwaadschiks. De auteurs merken terecht op dat de toenemende ongelijkheid dé verklaring is voor de opkomst van rechts-populistische bewegingen. Hoe terecht de onvrede bij de aanhangers van deze bewegingen ook moge wezen, populisten leggen de oorzaak krak op de verkeerde plaats: bij de ‘linkse elites’, bij de moslims, bij de vrouwen. Nee hoor, de oorzaak ligt in ons sociaaleconomisch bestel, dat is de pijnlijke waarheid. Pijnlijk omdat net dit bestel ons ooit welvaart en vooruitgang gebracht heeft, maar nu exact het tegenovergestelde doet (voor de verklaring, opnieuw, lees van Bavel, zie https://boekenblog.paulverhaeghe.com/bas-van-bavel/).

Wie bekend is met de materie, kent de pijnplekken, een opsomming kan dan ook volstaan. De ruimere uitleg hoe dit in Nederland sedert 1982 stap voor stap geïnstalleerd werd en hoe dit in een nog ruimere historische achtergrond kadert, kan je in het boek lezen.

– Belastingen benadelen loontrekkenden en bevoordeligen bedrijven en vermogens. Loonsverhogingen zijn uit den boze, belastingvoordelen voor bedrijven en vermogens zijn de regel.
– De inkomenskloof wordt steeds groter, zowel de rijkdom als de armoede nemen toe.
– Bezuinigingen ‘om de economie te stimuleren’ gebeuren altijd ten koste van de huishoudens en de publieke sector (onderwijs, zorg, justitie, politie, …)
– Onder het mom van ‘optimalisatie’ genieten werknemers steeds minder bescherming en in sommige gevallen draagt de overheid daar actief toe bij. Het gevolg is dat dezelfde overheid steeds meer uitkeringen moet betalen.
– De huidige ‘groei’, zowel bij gezinnen als bedrijven, berust op schulden. Groei is fantoomgroei.
– Op de achtergrond worden voortdurend dezelfde riedeltjes herhaald: wie hard genoeg werkt, kan het maken; wie arm is, heeft dat aan zichzelf te danken; steuntrekkers zijn profiteurs; de lonen zijn veel te hoog, inlevering is nodig; bedrijven die te veel belasting moeten betalen, zullen naar het buitenland vertrekken, enzovoort.

Het pijnlijke is dat de door ons verkozen politici niet meer bij machte blijken te zijn om ‘de’ economie (lees: de beursgenoteerde bedrijven) tot de orde te roepen. De voorbije decennia heeft er een merkwaardige omkering plaatsgegrepen: het is de overheid die zich regels laat opleggen, hetzij uit onmacht, hetzij – in het allerslechtste geval – omdat ze corrupt zijn. In 2015 onthulde het NRC Handelsblad dat de nieuwe wetgeving voor financiële markten, ingediend door J.Dijsselbloem, grotendeels geschreven was door de lobbyisten van ING. Alsof je pedofielen de wetgeving over jeugdzorg laat herschrijven. Met dergelijke praktijken hoeft het ons niet te verwonderen dat multinationals tegenwoordig nauwelijks belasting betalen, en dat terwijl het toptarief in Nederland ooit tweeënzeventig procent was en in de VS zelfs negentig procent.

De in het boek besproken evolutie en voorbeelden betreffen Europa in het algemeen en Nederland in het bijzonder, maar kunnen probleemloos toegepast worden op België. Ik geef één voorbeeld, zomaar geplukt uit de krant van 18 januari (DS 18 januari 2021, Matthias Somers, Voor zeven euro meer; zie https://www.standaard.be/cnt/dmf20210117_98001191). In België zijn de loononderhandelingen bezig, en nu al staat wettelijk (inderdaad: wettelijk – zie hoger: wie schrijft er die wetten?) vast dat de lonen de komende twee jaar maximaal met 0,4 procent mogen stijgen. Concreet houdt dit in dat iemand die met een voltijdse baan 1700 euro bruto verdient (dat zijn meer mensen dan de lezers van deze blog vermoeden) de komende twee jaar een opslag krijgt van maximaal 7 euro, bruto. Waar de lezers nog veel minder weet van hebben betreft andere, eveneens door dezelfde wet vastgelegde beperkingen bij de loononderhandelingen. Bijvoorbeeld: 1) er mag geen rekening gehouden worden met de toegenomen productiviteit (die is in België hoger dan in de buurlanden); 2) er mag geen rekening gehouden worden met de loonkostsubsidies; begrijp: met de cadeaus die het bedrijfsleven gekregen heeft van de overheid (in 2019 voor een totaal van 12,5 miljard euro) door specifieke verminderingen van werkgeversbijdragen; 3) er mag geen rekening gehouden worden met de ‘taxshift’, die de bedrijven in 2019 een voordeel van 2,8 miljard euro opleverde, wat ze bovendien – dit wordt écht een karikatuur – door een handige boekhoudkundige truc mochten bijtellen bij hun kosten voor de sociale zekerheid (die ze niet betaald hebben); laat dat even tot je doordringen: je krijgt geld, en dat mag je aftrekken van je belastingen?… Lees verder

James Suzman
Werk. Een geschiedenis van de bezige mens – van de oertijd tot het heden.

De bedoeling en het uitgangspunt van dit boek in combinatie met de omvang verklaren waarom dit een lijvige bespreking wordt. Het uitgangspunt is dat de relatie tussen energie, leven en arbeid vele malen fundamenteler is dan algemeen gedacht en bovendien iets is wat we delen met alle levende organismen. De bedoeling is ons te bevrijden van het schaarste-dogma én van onze ondertussen levensbedreigende preoccupatie met groei.

        Als antropoloog behoort James Suzman tot een groep zwaar onderschatte wetenschappers. Psychologen staren zich blind op het individu, sociologen verliezen zich in cijfers en correlaties, antropologen proberen de anthropos, de mens, te begrijpen in relatie tot zijn omgeving, zowel de sociale als de natuurlijke, vaak in combinatie met een stevig onderbouwd historisch verhaal. Suzman heeft meer dan tien jaar veldonderzoek gedaan bij de Ju/’hoansi, hedendaagse jager-verzamelaars die zelf nog niet zo lang geleden letterlijk bejaagd werden door de Zuid-Afrikaanse boeren. Hij werkte ook zeven jaar voor de diamantgroep De Beers. Tegenwoordig woont en werkt hij in Cambridge. Met die achtergrond is hij de geknipte figuur om een antropologische blik te werpen op wat ons tegenwoordig domineert, economie, en bovendien in de versie waar de gewone mens dagelijks mee te maken heeft, beter bekend als ‘werk’.

 

Werk is arbeid

Wetenschap is vooral boeiend als zij zekerheden onderuithaalt en aantoont dat we onszelf iets wijsgemaakt hebben en vervolgens ons leven zo inrichtten dat het lijkt alsof we het gelijk aan onze kant krijgen. Dit geldt voor een centrale opvatting in de economie: dat alles rond schaarste draait en bijgevolg rond competitie. Suzman toont overtuigend aan dat échte schaarste structureel alleen maar optreedt in slecht georganiseerde landbouwmaatschappijen en zelfs daar uitzonderlijk is. Sedert de industriële revolutie is schaarste het effect van een maatschappelijke organisatie die een steeds grotere ongelijkheid veroorzaakt én het slechtste in ons naar boven haalt. Mochten onze torenhoge productiviteit en de daarbij gemaakte winsten billijk verdeeld worden, dan was er geen sprake van ‘schaarste’. Wat we vandaag produceren aan échte dingen (voedsel, goederen), volstaat om de wereldbevolking een degelijk leven te bieden; bovendien maakt de productiviteitsstijging een veel kortere werkweek perfect mogelijk. Beide vaststellingen gaan regelrecht in tegen het huidige dogma dat we steeds harder en langer moeten werken en dat iederéén moet werken om toch maar een stukje te kunnen bemachtigen van de verondersteld steeds kleiner wordende taart. In de realiteit is er heel veel taart waarvoor er steeds minder arbeid nodig blijkt.

 

Op zich zijn deze ideeën natuurlijk niet nieuw – dit boek is de zoveelste wetenschappelijke studie in de rij over het onderwerp, die voor de zoveelste keer weggehoond zal worden als linkse prietpraat (net zoals de klimaatverandering, en bovendien is de aarde plàt, ’t is maar dat je ‘t weet). Het vernieuwende van dit boek, naast de zeer degelijke onderbouwing (drieëntwintig pagina’s eindnoten) en de vlotte schrijfstijl (echt een page turner), is dat Suzman het onderwerp breed behandelt, zowel historisch als inhoudelijk, én dat hij vertrekt bij een originele insteek.

 

Zijn uitgangspunt is dat doelgericht actief zijn een wezenskenmerk is van alle organismen. Niks te doen hebben ervaren we als onaangenaam. Doelgericht actief zijn is pas ‘werk’ geworden vanaf het ogenblik dat we ervoor betaald werden, met als grappig gevolg dat wat ooit ‘werk’ was (jagen, vissen, op het veld werken, pottenbakken, naaien, breien, houtbewerking, …) nu vrijetijdsactiviteiten zijn en dat sommigen onder ons betaald worden voor vrijetijdsactiviteiten (voetballen; filmpjes van onszelf maken en op internet gooien, …). Als wezenskenmerk – en hier komt de verrassing – plaatst Suzman het onder de tweede wet van de thermodynamica. Slik – hoe luidt die ook alweer? Het bruggetje is dat werk arbeid inhoudt.

 

‘Arbeid’ is een term uit de fysica en betekent simpelweg overdracht van energie. In de natuur is er een streven aanwezig – ‘streven’, bij gebrek aan een beter woord – om alle energie zo gelijkmatig mogelijk te verdelen over de ruimte, bij uitbreiding, over het heelal. Denk aan een kopje hete thee waar de warmte (de energie) uit verdwijnt door zich te verspreiden over de kamer. In ons – net zoals in alles wat leeft – is er een mechanisme ingebouwd dat ons ertoe brengt energie te absorberen (via eten; maar ook bijvoorbeeld via de bouw van atoomcentrales) én te spenderen (via werken; maar ook bijvoorbeeld via oorlog). Werk, arbeid dus, is een manier om energie te verspreiden. In deze redenering zijn levende wezens door de natuur uitgevonden energieverspreidingsmachines in functie van de beoogde entropie. Volgens de thermodynamica is het eindpunt een wereld zonder energetische spanningsverschillen. De facto is dat ook een heel erg dode wereld, als eindpunt van een kosmische evolutie. De discussie daarover is voer voor nobelprijswinnaars – alleen al het teleologische in de redenering (heeft de natuur een bedoeling?) is een wetenschappelijk strijdpunt van formaat – en handelt over niets minder dan het ontstaan, de evolutie en een verondersteld eindpunt van de kosmos.

 

Het verrassende is dat deze wetenschappelijke lezing aansluit bij de ontstaansverhalen van verschillende culturen. Als antropoloog is Suzman daar goed mee bekend: elke cultuur heeft wel een scheppingsverhaal met een slechte en een goede oppermacht. De goede schept, verbindt en ordent; de slechte breekt af, vernietigt, verstrooit. In de prozaïsche versie van de fysica zorgt de eerste voor spanningsopbouw en energieaccumulatie, de tweede doet het omgekeerde.

 

Wie dit maar speculatieve onzin vindt, kan ik geruststellen: enkel in het eerste deel staat dit centraal, daarna keert de auteur er slechts sporadisch op terug. Wie dit boeiend vindt, moet nobelprijswinnaar natuurkunde Schrödinger lezen, What is life?

 

De zorgzame omgeving

Het tweede deel van het boek, De zorgzame omgeving, handelt over jager-verzamelaarsgemeenschappen, vroegere en huidige. Deze gemeenschappen kennen geen schaarste, integendeel; op de koop toe moeten ze daar slechts geringe inspanningen voor leveren. De facto leven zij in de echte versie van het aards paradijs, zonder een kunstmatig aangedreven verlangen naar steeds méér. Delen is de regel, bezit zoals wij dat kennen, bestaat niet.… Lees verder

Arthur Eaton

De kleine Freud. Zijn psychoanalytische theorie samengevat.

Met de regelmaat van een klok krijg ik de vraag voorgeschoteld wat ik eigenlijk doe (‘Gewoon luisteren? Kan iedereen toch!’) en of Freud nog wel relevant is. Af en toe is het een echte vraag van iemand die echt benieuwd is naar die ogenschijnlijk makkelijke praktijk.

Het is niet makkelijk om daar een antwoord op te formuleren, deels omwille van de moeilijkheid van het onderwerp, deels omwille van de vooroordelen waartegen je moet opboksen, deels omwille van het gebrek aan tijd (zulke vragen worden vaak gesteld op recepties/bij de borrel).

Vanaf nu heb ik mijn antwoord klaar: lees het boekje van Arthur Eaton, waar je op zestig pagina’s een vlot geschreven verhaal krijgt over Freuds theorie en praktijk. Eaton is een jonge Nederlands-Amerikaanse analyticus die zijn psychoanalytisch werk combineert met schrijven voor kwaliteitstijdschriften zoals De Groene Amsterdammer.

Praten, dromen, vrijen, sterven

Hij benadert Freud vanuit vier invalshoeken die elk een apart hoofdstuk krijgen: praten, dromen, vrijen, sterven. Bij elk onderwerp krijgt de lezer een degelijk zicht op Freuds ideeën, hoe die bij de psychoanalytische praktijk aansluiten en wat de ruimere implicaties zijn. Tussen de regels door herken ik de klinische ervaring van de auteur.

Het mooiste vind ik zijn beschrijving van de psychoanalytische ruimte als een van die zeldzame plaatsen waar alles gezegd kan worden. In zijn woorden: ‘Het is een schuilplaats tegen de tirannie van de courante moraal. De analyse is een experiment met het vrije woord.’

Dat klinkt lekker revolutionair, en is het ook – autoritaire régimes (Nazi-Duitsland, meerdere Zuid-Amerikaanse staten, de vroegere USSR) beschouwden psychoanalyse en psychoanalytici als staatsgevaarlijk, simpelweg omdat iemand die in analyse is, onvermijdelijk de normaliteit-van-de-dag in vraag gaat stellen.

Voor alle duidelijkheid: de psychoanalytische ruimte is geen plaats voor zelfverklaarde vrijdenkers die daar graag mee uitpakken (daar hebben ze twitter voor). Het waarlijk revolutionaire grijpt in eerste instantie plaats bij het individu dat op de divan/de bank ligt, omdat het door zijn of haar eigen spreken verrast wordt (‘Heb ik dat écht gezegd?’), met als gevolg een ontmaskering van opgelegde normen en overtuigingen, naar de limiet toe zelfs een ontmaskering van de eigen identiteit.

De bewustwording van de mogelijkheid tot keuze

Het resultaat is een grotere keuzevrijheid. Het gevolg kan een keuze voor hetzelfde zijn als voorheen, het kan ook een keuze zijn voor iets anders. De bewustwording dàt het keuzes betreft, dat zogenaamde zekerheden geen vastliggende waarheden zijn, maakt deze praktijk tot een subversieve.

In het slothoofdstuk snijdt de auteur de vraag aan of psychoanalyse onze postmoderne tijd zal overleven. Haar innoverende ideeën zijn overgenomen door psychotherapeutische theorieën die niet eens beseffen wat ze overgenomen hebben.

Wat niet belet dat de huidige klinische praktijk haaks staat op de psychoanalytische: tegenwoordig is het de therapeut die het woord voert en aan de ‘cliënt’ uitlegt welke stoornis hij heeft en hoe hij die moet aanpakken.

In de academische wereld heerst het Amerikaanse vertoog van de gedragswetenschappen, met een focus op afwijkend gedrag en normalisatie op grond van evidence-based disciplinerende technieken. Geesteswetenschappen en kunst komen steeds meer in het academische verdomhoekje te staan, samen met de psychoanalyse die meer aan hen verwant is dan aan de behavioral sciences.

Daartegenover staat dat er buiten de universiteit en de psychotherapie duidelijk een vernieuwde belangstelling is voor Freuds ideeën, vooral om de alomtegenwoordige irrationaliteit en zelfdestructie te begrijpen. In Eatons woorden: ‘Het onbewuste is terug op het wereldtoneel, en hoe.’

In de wereld van de psychotherapie zien we hoe een groeiend aantal mensen zich afkeren van behandelaars die, vaak dik tegen hun zin, moeten functioneren als managers van een opgelegde normaliteit. Veel van die behandelaars willen weer therapeut worden.

Ik zou de divan/de bank nog niet al te snel opbergen.

 

Arthur Eaton (2020)

De kleine Freud. Zijn psychoanalytische theorie samengevat.

Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Atlas Contact, 61 pagina’s.

ISBN 978 90 450 3606 9

Brenda Froyen
Ben ik dan nu weer normaal?

In 1880 wordt Jozef Breuer, een dokter met naam en faam, te hulp geroepen door een familie behorende tot de hogere Weense burgerij. Hun volwassen dochter vertoont een zware stoornis met onder meer hallucinaties en hevige angsten. Bij toeval ontdekt de arts een behandeling die de geschiedenis zal ingaan als de hypnokathartische methode (denk aan EMDR en je bent aardig in de buurt). Een volledige genezing blijft uit en de jonge vrouw zal geruime tijd opgenomen worden in een psychiatrische instelling.

        Vijftien jaar later beschrijven Breuer en Freud haar behandeling in een boek waar het woord psychotherapie voor het eerst gebruikt wordt. Voorgesteld als ‘Anna O’ krijgt ze de diagnose hysterie.

Nog een halve eeuw later, wanneer psychiatrie en psychoanalyse stevig in het zadel zitten, kan je in heel wat artikels lezen dat beide heren flink fout zaten met hun diagnose. Anna O leed ongetwijfeld aan een beginnende schizofrenie, zo luidt het, vandaar dat er na de behandeling een vermoedelijk levenslange hospitalisatie volgde.

In 1972 wordt deze wijd gedeelde overtuiging met één klap onderuitgehaald door een Amerikaanse wetenschapsjournaliste. Lucy Freeman ontdekt wie Anna O was (Bertha Pappenheim) en, vooral, dat Bertha na haar zwaar gestoorde periode niet alleen een normaal maar bovendien een maatschappelijk zeer geëngageerd leven heeft geleid waarvoor ze postuum een officiële erkenning kreeg. In 1954 werd haar beeltenis op een Duitse postzegel afgedrukt, in de reeks ‘Benefactors of mankind’ (https://en.wikipedia.org/wiki/Bertha_Pappenheim)

        De conclusie? Iemand met een ongetwijfeld ernstige stoornis kan na verloop van tijd een normaal leven hebben. Een psychiatrische diagnose is een momentopname, ook als dat moment twee jaar duurt, en geen veroordeling tot levenslang gestoord zijn.

Deze conclusie heeft men niet gemaakt. De huidige Bertha’s krijgen een label opgeplakt dat de overgrote meerderheid onder hen nooit meer kwijtgeraakt. Voor de buitenwereld, en helaas vaak ook voor henzelf, zijn en blijven ze nauwelijks iets anders dan hun ‘stoornis’. Alles wat ze doen en zeggen wordt door de buitenwereld verklaard aan de hand van het label, ook als ze reeds geruime tijd opnieuw tot de ‘normalen’ behoren.

Meest foute ‘behandeling’: isolatie

Dat is de ervaring van Brenda Froyen, een Bertha Pappenheim 2.0. Na de geboorte van haar derde kind liep ze verloren in een ernstige psychose. Haar behandeling in de psychiatrie (gedwongen isolatie, zware medicijnen, nauwelijks gehoor krijgen) is op zich al erg – bij iemand in hoge psychische nood is isolatie zo ongeveer de meest foute ‘behandeling’ die er bestaat – wat nadien volgde, is op een andere manier erg.

        Kort samengevat: eens volledig hersteld gebruikt ze haar (uitstekende) pen om taboes, misvattingen en mistoestanden in de psychiatrie aan te kaarten. Bij een aantal individuele hulpverleners vindt ze gehoor, bij het psychiatrisch establishment niet, en dat is een understatement.

De reacties die ze moet ervaren, kan ik als clinicus beschrijven als hertraumatiserend: afwijzing, ontkenning, beschuldiging. Alles wat iemand-met-een-label zegt of doet, wordt gezien als een uiting van de stoornis. Zelfs als het terechte kritiek is, zelfs als het constructieve suggesties tot verbetering van het systeem zijn. Gelukkig krijgt ze ook positieve reacties, van mensen met dezelfde ervaringen én van hulpverleners.

        Kortsluiting in mijn hoofd. Over het beest dat psychose heet (2014) was haar eerste boek. Ben ik dan nu weer normaal? wordt de afsluiter. In de zes jaren tussen de twee boeken nam ze haar job als lector aan de hogeschool weer op. Daarnaast was ze een drijvende kracht achter de oprichting van Psychosenet, werkte ze mee aan het advies van de Hoge Gezondheidsraad over psychiatrische diagnostiek, aan de oprichting van de interuniversitaire opleiding Herstelgerichte psychiatrie en gaf ze heel wat lezingen.

Wantoestanden en structurele fouten

Wat ze beschrijft, zijn zowel wantoestanden in sommige psychiatrische instellingen als de structurele fouten van het systeem. In de betere instellingen of afdelingen komen dergelijke wantoestanden – te veel medicijnen, te weinig luisterend oor, familieleden die buitengesloten worden, isolatiepraktijken – nauwelijks voor.

        Maar zelfs in de betere ziekenhuizen zijn de effecten van de structurele systeemfouten duidelijk, met als belangrijkste en meest verrassende effect dat de eigenlijke zorg in de verdrukking komt te staan.

Iedereen die een opleiding volgt in de hulpverlening doet dat met een portie idealisme. Na een paar jaar praktijk blijft daar vaak niet veel meer van over. De duidelijkste verwoording komt tijdens een van Froyens lezingen uit de mond van een verpleegkundige: ‘Hulpverleners hebben heus niet altijd de beste bedoelingen. Vaak hebben ze geen bedoelingen meer, ze voeren alleen hun baan uit’.

De structuurfouten van het psychiatrisch bestel liggen op meerdere vlakken. Eén ervan staat volgens mij centraal: het diagnostisch systeem. De wijze waarop wij een probleem definiëren bepaalt de richting van de daarbij aansluitende oplossing.

Een psychiatrische diagnose is een probleemdefiniëring, die in het ideale geval de problematiek van een individu begrijpt en beschrijft als het gecombineerde resultaat van diens sociale context, psychologische make-up en biologische ondergrond. Idealiter wordt dit alles netjes in een diagnostisch verslag gegoten, waarna oplossingen voorgesteld worden die de drie velden bestrijken.

“U hebt VMA”

Tegenwoordig krijgen mensen-in-moeilijkheden een VMA-label opgeplakt (VMA: Vaak Met Afkorting), op grond van poepsimpele checklijstjes waarvan de naïeve eenvoud verborgen blijft achter moeilijke termen en letterwoorden. Mensen krijgen te horen dat hun stoornis blijvend is want neurobiologisch bepaald en dat ze hun medicijnen levenslang moeten slikken. Wat het merendeel doet, want ermee stoppen veroorzaakt een stortvloed van helse afkickeffecten.

        De allerbelangrijkste misvatting is dat dergelijke labels wetenschappelijke benamingen zouden zijn van ziektes. In het beste geval zijn het beschrijvingen van problemen die mensen ervaren. In het slechtste geval zijn het beschrijvingen van problemen die wij ervaren met mensen die anders zijn. In geen enkel geval zijn het objectieve aanduidingen voor netjes in kaart gebrachte neurobiologische aandoeningen.

Voor geen enkele ‘stoornis’ hebben we medicijnen die genezend werken. Pillen beïnvloeden het gestoorde of storende gedrag door het te dempen of het op te peppen. Alle pillen hebben neveneffecten, sommige daarvan zeer zwaar, bepaalde ervan helaas niet-omkeerbaar.

Deze vaststellingen zijn al geruime tijd bekend en wetenschappelijk zeer goed onderbouwd. In de praktijk worden zij genegeerd of zelfs ontkend, waardoor de officiële psychiatrie een hoog Trumpgehalte krijgt: wat buiten haar invloedssfeer als waar bewezen is, wordt in de eigen kringen ontkend, verdacht gemaakt, in extreme gevallen uitgescholden voor onwetenschappelijk.… Lees verder

 

Abram de Swaan
Tegen de vrouwen. De wereldwijde strijd van rechtsisten en jihadisten tegen de emancipatie.

 

Vorige week had ik een gesprek met een jonge vrouw van achtentwintig over emancipatie. Opnieuw moest ik vaststellen hoe weinig deze generatie beseft welke inspanningen haar (over)grootmoeders en in beperktere mate grootvaders hebben moeten leveren om mogelijk te maken wat zij als vanzelfsprekend beschouwt. Met het feit dat zij gendergelijkwaardigheid als normaal ervaart, heb ik natuurlijk geen probleem. Ik heb wel last met de wijze waarop de huidige generatie vrouwen achteloos voorbijgaat aan de emancipatie van een groep als groep en zich nog nauwelijks verwant voelen met hun gendergenoten onderaan de maatschappelijke ladder. Daarmee is deze generatie een kind van haar tijd: alles wordt op het conto van het individu geschreven, zowel het succes als de mislukking. Maar individuele emancipatie is een illusie, en individuen worden steevast tegen elkaar uitgespeeld door ‘the powers that be’. Met als gevolg dat gelijkwaardigheid op de helling kan komen te staan en ongelijkheid straks weer steil kan toenemen. Niets is ooit definitief verworven.

Het boek van de Swaan is in dit opzicht meer dan welkom. Als socioloog schetst hij een beeld van de geschiedenis én bespreekt hij ook uitvoerig de actualiteit. Het eerste deel ‘Het patriarchaat als schrikbewind’ is een opsomming van de vernederingen, onderdrukking en verminkingen die meisjes en vrouwen moesten en moeten ondergaan onder het patriarchaat. Het tweede deel ‘De onstuitbare opkomst van vrouwen in de wereld van nu’ is een mooie correctie op het individualisme en het gebrek aan historisch besef die tegenwoordig heersen. Maar vooral het derde deel maakt dat ik dit boek bijzonder belangwekkend vind, ‘De oorlog tegen de vrouwen door jihadisten en ‘rechtsisten’.

Het voorbije decennium is er heel wat te doen geweest over terrorisme en moslimfundamentalisme, waarbij telkens duidelijk werd in welke mate religie gendergelijkwaardigheid uitsluit en vrouwen reduceert tot seksslavin, meid en broedmachine. Het woord ‘religie’ in de vorige zin zal menig lezer tegen de borst stoten – dit geldt toch enkel voor IS en aanverwanten? De pijnlijke waarheid die de Swaan in herinnering brengt en uitvoerig illustreert, is dat alle godsdiensten van Het Boek (Jodendom, Christendom, Islam) in hetzelfde bedje ziek zijn – de ene is zieker dan de andere, maar geen enkele is gezond. De beschrijvingen van de wijze waarop de katholieke Kerk zich vandaag de dag in Zuid-Amerika opstelt tegenover vrouwen, van de positie van de vrouw in de Joodse gemeenschap zijn pijnlijk overtuigend. De klassieke verdediging van het gelovige individu is telkens dezelfde: dat is niet het échte Christendom, niet de échte Islam, niet het échte Jodendom. Net zoals Stalin en Mao e tutti quanti niet het échte communisme waren, veronderstel ik. De geschiedenis leert dat angst en haat voor de vrouw structureel ingebakken liggen in deze godsdiensten, met onderdrukking, geweld en misbruik als onvermijdelijke gevolgen.

Met uitzondering van de VS is het Westen ondertussen grotendeels geseculariseerd. Religie is een individuele ervaring geworden, aansluitend bij wat ik beschouw als een essentieel kenmerk van onze soort: onze nood aan het transcendente. Het gevaar voor de vrouw komt bij ons nog nauwelijks uit deze hoek, maar is daarom niet geringer: de ‘rechtsisten’ hebben het overgenomen van de godsdienstfundamentalisten, ze verwerven steeds meer macht en we beseffen dat veel te weinig. De beschrijvingen die de Swaan geeft, laten weinig aan de verbeelding over. Op het internet zijn er tal van mannelijke groepen aan het werk die ras en volk verheerlijken en hun afschuw uiten voor alles wat geëmancipeerd is in het algemeen en voor vrouwen in het bijzonder. Hun gewelddadigheid blijkt op betogingen én uit het stijgend aantal moordaanslagen (op hun websites wordt Breivik opgevoerd als rolmodel). Zij verschillen nauwelijks van de jihadisten, op één uiterst belangrijk punt na: ze worden oogluikend gesteund door de ‘gewone’ rechtse partijen, die daarmee het bedje spreiden voor een gevaarlijke evolutie.

Overal in Europa verliezen rechtse politici stemmen aan ultrarechts, met als gevolg dat sommige van deze ooit keurige partijen zowel het taalgebruik als de standpunten overnemen van groeperingen die haat en verdeeldheid tot hun handelsmerk gemaakt hebben. Nog even, en rechts gaat openlijk allianties aan met dergelijke groepen, net zoals hun voorgangers dat deden in het begin van de dertiger jaren van de vorige eeuw, in de hoop op die manier hun macht te kunnen herstellen. Heimelijk zijn rechtse partijen ervan overtuigd dat zij binnen een dergelijke alliantie die ultrarechtse idioten wel zullen overvleugelen. De geschiedenis, zowel de vroegere als de huidige – toont wie de idioten waren en zijn, en wie er overvleugeld werd en wordt – wie had ooit gedacht dat de Amerikaanse republikeinen op zo’n korte tijd zouden muteren tot wat ze nu zijn?  In mijn ogen zijn dergelijke politici zonder meer medeplichtig aan wat ze zelf denken te moeten bestrijden. Zij zijn niet de oplossing, ze zijn deel van het probleem.

De opschuiving naar een gevaarlijk conservatisme is volop bezig, ook al omdat een aantal rechtse politici hun eigen overtuigingen uitvergroot terugvinden bij de ‘rechtsisten’: verheerlijking van volk, cultuur, natie en afschuw voor de Gutmenschen, de do gooders, de klimaatactivisten. Ze menen onze vrouwen (‘onze’?!) te moeten beschermen tegen het gevaar van de Islam, ze prediken dat de échte Westerse normen en waarden weer hersteld moeten worden. In het Nederlandse Steenbergen werd in 2015 een uiteenzetting van een vrouw over vluchtelingen onderbroken door mannen (die ongetwijfeld ‘hun’ vrouwen wilden beschermen) die luidkeels brulden ‘Daar moet een piemel in’. Met dergelijke beschermers hebben vrouwen geen vijanden meer nodig. Ga wat rondneuzen op het net, zoals de Swaan doet, en je ontdekt snel dat hun ideale wereld Gilead is, uit The Handmaid’s Tale.
Opvallend: dergelijke ultrarechtse groepen verwerven macht, omdat zij inderdaad groep vormen en doelbewust zitjes zoeken in beslissingsorganen (tot in de raad van bestuur van mijn eigen universiteit toe). Willen we hen van antwoord dienen, dan zullen wij ons opnieuw bewust moeten worden van het feit dat we als individu niks kunnen, dat we onze meningsverschillen opzij moeten schuiven en als groep een stem verheffen tegen wat een échte bedreiging van onze vrijheid is.… Lees verder

Ingrid Robeyns

Rijkdom.
Hoeveel ongelijkheid is nog verantwoord?

Er zijn zo van die essays die op het juiste moment komen. De gevolgen van de coronacrisis zullen vooral economisch en sociaal zijn. De schattingen over het op komst zijnde aantal werklozen gaan van hoog tot zeer hoog. Regeringen hebben ontzettend veel geld uitgegeven om noden te verhelpen, waarbij sommige landen letterlijk de prijs moesten betalen voor kortzichtige besparingen uit het verleden. De hamvraag luidt: wie gaat dat betalen?

Hoogleraar Ingrid Robeyns bestudeert al jarenlang rijkdom, wat op zich al uitzonderlijk is. Haar ideeën verschenen vorig jaar in een essay, gepubliceerd in de reeks ‘Nieuw Licht’. Onderzoek naar armoede (hoe definieer je dat, wat zijn de gevolgen, wat kunnen we eraan doen) gebeurt al geruime tijd, met bijvoorbeeld een begrip als ‘armoedegrens’ als resultaat. Maar wat zou een rijkdomgrens kunnen zijn, en welke gevolgen treffen we aan voorbij die grens? In haar aanvangshoofdstuk gaat Robeyns niet te rade bij Marx of Piketty, maar wel bij de filosoof waar ik zelf de voorbije jaren systematisch naar terugkeer: Aristoteles. Ik was onmiddellijk gecharmeerd.

Een stelling, eigenlijk een vaststelling van Aristoteles die we zo snel mogelijk weer ter harte moeten nemen, is dat elke menselijke handeling inherent ethisch is, en dus aan een oordeel kan en moet onderworpen worden. Het idee dat bedrijfskunde en management enkel rationeel te werk gaan, is niet alleen een misvatting, het is bovendien een (morele!) rechtvaardiging voor gedrag dat vaak immoreel is. Een tweede Aristotelische stelling leert dat kiezen voor het juiste midden de basis legt voor een goed leven, het doel van elke mens. Het bestuur van de polis (de stadstaat) moet zich daarop richten, met onder meer economie als middel, nooit als doel.
Met Aristoteles als ruggensteun schuift Robeyns de resultaten van haar onderzoek in verband met rijkdom naar voor, en die zijn niet van de minste. Kort samengevat: extreme rijkdom ondermijnt de democratie, is niet verenigbaar met ecologische noodwendigheden, is bijna altijd onverdiend en schaadt de belangen van iedereen, superrijken incluis. Merk op dat ze geen pleidooi houdt voor gelijkheid en niet tegen rijkdom op zich is. In haar boek geeft ze voldoende argumenten waarom sommige mensen meer moeten verdienen dan anderen. Het gaat hem over de extreme verschillen en de gevolgen daarvan.
Bij elk van haar provocerende bevindingen wijst ze ook oplossingsrichtingen aan. In de slotparagrafen van het essay komt ze tot de globale oplossing: rechtvaardige belastingen. Concreet houdt dit een uitdrukkelijke accentverschuiving in van belasting op arbeid (belastingen die verhoudingsgewijs het minst opleveren) naar een progressieve belasting op vermogens, met een maximaal tarief tussen zeventig en tachtig procent. Als je weet dat vermogens nu nauwelijks belast worden (ondanks het geweeklaag van economisch aangestuurde politici), en veel belastingen vooral lineair zijn (btw-tarieven zijn voor rijk en arm exact dezelfde), zie je de radicaliteit én de noodzakelijkheid van deze oplossing.
Nog een stap verder is de dringende noodzaak om internationale afspraken te maken ten einde belastingen te kunnen heffen op bedrijfswinsten van multinationals. Zij betalen nu nauwelijks en vaak zelfs geen (u leest goed) belastingen maar genieten wel ten volle van met belastinggeld betaalde voordelen (wie heeft er de luchthavens gefinancierd waar Ryanair misbruik van maakt?). Nu beconcurreren landen elkaar om bedrijven nog méér voordelen toe te kennen (‘fiscale rulings’) wat in de praktijk neerkomt op het legaal maken van belastingontduiking. Nederland geniet in Europa de bedenkelijke reputatie een belastingparadijs te zijn, België weigert haar fiscale afspraken met multinationals bekend te maken. De verklaring daarvoor komt al vroeger in het essay aan bod: extreme ongelijkheid is zeer slecht voor de democratie.

Dergelijke ingrijpende veranderingen kunnen alleen maar als ze gedragen worden door een zo breed mogelijke groep in de samenleving. Misschien wordt de coronacrisis een wake up call, en komen er democratische ingrepen in die richting. Misschien ook niet. In dat geval ziet het er niet goed uit, want dan zal de ongelijkheid blijven toenemen, tot de bom barst. Letterlijk.

 

Ingrid Robeyns (2019)

Rijkdom. Hoeveel ongelijkheid is nog verantwoord?

Amsterdam: Prometheus, Nieuw Licht, 98 pagina’s.

ISBN 978 90 446 3975 9

 

Paolo Giordano

In tijden van besmetting.

 

Herinner je je nog de wondermooie debuutroman De eenzaamheid van de priemgetallen, geschreven door de toen piepjonge Paolo Giordano? Als je dat boek de moeite vond, dan dit ook. En als je dat boek niet kent, ook dan is de kans groot dat je dit de moeite waard zult vinden.Als Italiaan heeft Giordano COVID-19 vanop de eerste rij moeten meemaken, iets wat ons bespaard is gebleven. En wat doet een schrijver dan? Juist, hij gaat schrijven. Dit essay (het is géén roman) toont hoe hij greep probeert te krijgen op het ongrijpbare, waarbij hij als wiskundige terugvalt op de zekerheid van de getallen, wat hij met de poëzie van een literator verwoordt (je wenst je kinderen zo’n wiskundeleraar toe). ‘Want wiskunde is niet zozeer de wetenschap van getallen, maar de wetenschap van relaties.’ Hij beschrijft de mathematica van de besmetting zo mooi dat je bijna zou vergeten dat het over pure tragiek gaat.

Zijn analyse brengt hem tot een vaststelling die we allemaal dringend ernstig moeten nemen: wij zijn een gemeenschap. De voorbije decennia waren we dat vergeten (‘There is no such a thing as a society’, hield Thatcher ons voor), maar CoV-2 brengt ons terug bij de les. Het is tijd dat we ons opnieuw gedragen naar die vaststelling in plaats van anderen de loef te willen afsteken door snel snel als eerste een vaccin te ontwikkelen en vervolgens duur te verkopen. Dat we eens grondig nadenken over de oorzaken van COVID-19, die dezelfde zijn als van SARS, MERS en HIV. En van het verdwijnen van oeroude olijfbomen in Italië door parasiet Xylella fastidiosa. Vluchtelingen houden we tegen aan de grenzen, virussen geven we de vrije baan en brengen we zelfs binnen (‘Virussen houden van vakantie’).
Anders gaan leven zullen we sowieso moeten doen; anders betekent niet minder van hetzelfde, niet hetzelfde voor minder mensen, wel ànders. Zijn slotzin geef ik graag mee:

‘Om deze tijd beter te gebruiken, hem te benutten om te bedenken wat we in normale omstandigheden niet kunnen bedenken: hoe we hier gekomen zijn, hoe we de draad weer op willen pakken. De dagen tellen. Opdat wijsheid ons hart vervult. Niet toestaan dat al dit lijden voor niets is geweest.’

 

 

Paolo Giordano (2020)
In tijden van besmetting.
Amsterdam: De Bezige Bij, 80 pagina’s.
ISBN 978 94 031 9830 9

 

Coen Simon

Pleidooi tegen enthousiasme.

 

Een tijd terug publiceerde filosoof Ignaas Devisch een pleidooi tegen (een verkeerd gebruik van) empathie. Coen Simon houdt nu een even terecht pleidooi tegen enthousiasme. De opgefokte versies daarvan hebben we samen met obesitas overgenomen van de V.S., denk aan het ‘pitchen’ van ideeën en de hijgerige ‘dialogen’ in talkshows (het woord alleen al). Enthousiasme is meer genietbaar dan postmodern cynisme, maar als remedie daartegen is het even erg als de kwaal. In beide gevallen is waarheid de klos. Bij het postmodernisme omdat het bestaan ervan betwijfeld wordt; in het geval van enthousiasme omdat het kritisch nadenken wegvalt.

Sedert de ‘post’ bewegingen (postmodernisme, poststructuralisme, post…) is het bon ton te stellen dat juiste kennis niet bestaat, dat alles neerkomt op een constructie (wie mocht denken dat dit nieuw is, hij of zij wendde zich tot de sofisten ten tijde van Socrates.) Samen met het wegvallen van de onderstuttende Grote Verhalen veroorzaakt het postmodernisme veel onzekerheid en een zoektocht naar De Waarheid. Die vervolgens met het nodige enthousiasme verkocht wordt. Dat laatste mag je letterlijk begrijpen, want in onze vermarkte samenleving moet alles renderen. De gevolgen worden zichtbaar in een aantal nieuwe uitdrukkingen: post truth, fake science, influencers, redpillling, alternative facts; kortom, in het getrumpetter van onze tijd.

Voor Coen Simon leven wij niet zozeer in het ‘post truth’ tijdperk, wel in een periode van postautoriteit – daar ben ik het volledig mee eens. Geen waarheid zonder gezag waarin men vertrouwen heeft (gezag berust altijd op geloof, dat wist Pascal al, en in 1954 legde Hannah Arendt dat nog eens haarfijn uit). Wij hebben het geloof in het patriarchale gezag bij het groot huisvuil gezet (gelukkig maar), in de plaats daarvan kunnen we best een keuze maken voor de autoriteit van wetenschap en ethiek. Daar wringt het schoentje: wetenschappers vertrekken bij twijfel, mensen willen zekerheid.

Nou, die kunnen ze krijgen, in alle kleuren, geuren en smaken, en steeds enthousiast gebracht op dezelfde plaats: het internet, met twitter en YouTube op kop. Het is een bedenkelijke, zelfs gevaarlijke zekerheid. Simon verwijst naar een onderzoek van De Correspondent en de Volkskrant waaruit blijkt hoe en met welke snelheid YouTube vooral rechtse radicalisering in de hand werkt. Rechtse radicalisering staat voor vrouwenhaat, anti-LGTB, racisme, antisemitisme, klimaatontkenning, … De strategie heet ‘redpilling’ (naar ‘the red pil’ uit The Matrix) en gebeurt via filmpjes waarin charismatische leiders een complex betoog afsluiten met eenvoudige conclusies (negers zijn dommer dan blanken; feministes zijn gevaarlijk; mannen moeten weer de baas worden), wat ervoor zorgt dat iemand ‘geredpilled’ wordt en plots de ‘linkse leugens’ over feminisme, multiculturaliteit, migratie of het jodendom doorziet en eindelijk begrijpt waarom leiders zoals Trump, Bolsonaro, Orbán, Putin, … ons zullen redden (en we vluchtelingen maar beter laten verdrinken, kijk naar Geert Mak en huiver: https://www.vpro.nl/programmas/in-europa/kijk/afleveringen/2019-2020/vluchtelingen.html)

Voor wie dergelijke fenomenen als marginaal beschouwt, is dit onderzoek een ijskoude douche. Het aantal volgers is enorm en de tijdspanne waarin zij radicaliseren is benauwelijk kort; het onderzoek zoemt in op een aantal (Nederlandse) gebruikers en toont hoe snel ‘redpilling’ plaatsgrijpt. Het risico op rechts terrorisme is ondertussen vele malen groter dan gelijk welke andere vorm van terreur. Voor het onderzoek, ga naar

https://www.volkskrant.nl/kijkverder/v/2019/hoe-youtube-rechtse-radicalisering-in-de-hand-werkt/

en

https://www.volkskrant.nl/kijkverder/t/2019/radicalisering-youtube/

Als remedies overloopt Simon kunst, nieuws en wetenschap. Sedert fotoshopping is beeldmateriaal notoir onbetrouwbaar geworden. Kunst krijgt een nieuwe functie: in plaats van te focussen op waarheid – de ‘krietiese’ kunst van de seventies – kan ze ons helpen door bijvoorbeeld te laten zien hoe wij kijken. Nepnieuws moeten we niet alleen te lijf gaan met ‘fact checking’, maar wel met meer geld voor onafhankelijke onderzoeksjournalistiek. Voor gezagsvolle wetenschap verwijst Simon naar Popper, maar die is, wat mij betreft, achterhaald. Met zijn aanpak (falsificatie) blijf je uiteindelijk over met een grote berg Niets. Poppers verwittiging tegen De Ideale Samenleving op grond van wetenschap vind ik dan wel terecht. Een maatschappij baseer je in eerste instantie op ethische keuzes, waar je vervolgens wetenschap bij betrekt. Maar dan moet je dat wel doen, en daarbij is consensus tussen wetenschappers voor mij een meer dan afdoende argument om iets als een (weliswaar altijd voorlopige) waarheid aan te nemen (zie ook https://boekenblog.paulverhaeghe.com/cailin-oconnor-james-owen-weatherall/)

 

Coen Simon beschrijft zijn, beschrijft onze zoektocht naar houvast, nadat we God en klein pierke op de vrije markt gegooid hebben. Een zoektocht die best gebaseerd wordt op geduld en redelijkheid, met de nodige argwaan tegenover geestdrift. Een plotse omslag naar drift is gauw gemaakt, terwijl verandering stapsgewijs en dus traag verloopt. Hij mondt mooi uit bij Hannah Arendt die een pleidooi hield voor ‘[…] een nauwelijks te vatten, maar fundamenteel vertrouwen in het menselijke in alle mensen’.

 

Ik beken: ik heb het boekje met stijgend enthousiasme gelezen.

 

Coen Simon (2020)

Pleidooi tegen enthousiasme.

Amsterdam: De Bezige Bij, 94 pagina’s.

ISBN 978 94 031 8420 3

Nathalie Heinich
Wat onze identiteit niet is.

Een boek bespreken gewijd aan een onderwerp waar je zelf jaren geleden over gepubliceerd hebt (Identiteit verscheen in 2012) is een heikele zaak. Onvermijdelijk ga je vergelijkingen maken, genre ‘Dat schreef ik toen al’ en ‘Hier mist de auteur een mooie kans om…’ Het besef dat elk boek, dus ook de mijne, een origineel plagiaat is gebaseerd op andere auteurs, helpt tegen een steeds sluimerend narcisme.

Cultuursociologe Nathalie Heinich heeft een duidelijk doel: het verhelderen van het begrip identiteit, dat in se onduidelijk is en daarom zo makkelijk politiek misbruikt kan worden. Verheldering brengt ze door in zeven korte hoofdstukken uiteen te zetten wat identiteit niet is.

Het is geen links (identiteit van minderheidsgroepen) of rechts (dé nationale identiteit) begrip. ‘Ruitenwissersdenken’, zo beschrijft ze het misbruik dat sommige politici maken van het identiteitsbegrip (met accent op ruitenwissers, veel denken komt er niet aan te pas).

Het is geen objectief, vaststaand gegeven (de ‘essentalistische’ benadering) maar ook geen illusie (de postmoderne visie). Niet vaststaand, omdat identiteit gebaseerd is op verhalen, voortdurend verschuift en bovendien meervoudig is. Geen illusie, omdat ‘geconstrueerd’ geen synoniem is aan verzonnen of onecht. Een nationale identiteit is een gemeenschappelijke mentale voorstelling met reële, consistente effecten, gaande van taal tot voedingsgewoonten. Dat een dergelijke voorstelling samen met haar effecten historisch evolueert, maakt een dergelijke identiteit nog belangrijker, want daarmee staat ze open voor manipulatie. Een binaire visie (of feitelijk, of illusoir) op identiteit is te naïef (een binaire visie is altijd naïef).

Identiteit blijft niet beperkt tot een nationale identiteit (laat staan tot een regionale). Wat nationalisten nauwelijks beseffen is dat ‘hun’ identiteit niet ouder is dan de negentiende eeuw. Eigenlijk beseffen ze dat wel, want net daarom probeert elke nationalistische beweging haar oorsprong in een zo ver mogelijk maar altijd roemrijk verleden te leggen. Voor Nederland: de Bataven; voor België: Julius Caesar, met zijn opmerking in de openingsparagraaf van De Bello Gallico (‘Gallia est omnis divisa in partes tres, (…) Horum omnium fortissimi sunt Belgae’). Waarbij de Belgen altijd het vervolg van de zin vergeten: ‘Van al dezen zijn de Belgen de dappersten, omdat ze het verst verwijderd zijn van de cultuur en fijnere beschaving van de provincia, naar hen slechts weinig kooplui reizen en zo door hun invoer (van artikelen) aanzetten tot verzwakte geesten.’

Identiteit valt niet te reduceren tot assimilatie of differentiatie, want ze is zowel individueel (ipse, ikzelf en dus verschillend van anderen) als groepsgebonden (idem, dus gelijk aan anderen).

Identiteit is niet twee-, laat staan eendimensionaal. Het meervoudige karakter (geslacht, familie, leeftijd, taal, religie, …) verklaart de evoluerende aard ervan (dochter/vrouw/moeder; jongere/senior; single/getrouwd, …). Vooral het binaire model is bedrieglijk. Het idee dat we een persoonlijke identiteit bezitten, nààst een sociale, ligt aan de basis van een hardnekkige illusie: dat individuen onafhankelijk van een maatschappij kunnen bestaan, met zelfs een tegenstelling tussen individu en samenleving. Elke identiteit is nauw verweven met de ander, en bij uitbreiding, met het maatschappelijke. Zelfs als ik wil ontsnappen aan de mij toegeschreven identiteiten (‘man’, ‘hoogleraar’, …), is mijn identiteit ten volle betrokken in een maatschappelijke wisselwerking. Zelfperceptie gaat altijd terug op perceptie van anderen, ook wanneer je deze afwijst.

In het laatste hoofdstuk lezen we op de eerste pagina wat identiteit wél is: ‘De uitkomst van het geheel van procédés waarmee een predicaat aan een object wordt toegekend.’ De sleutelwoorden van de definitie – uitkomst, geheel, procédés, predicaat, toegekend, object – licht ze toe in de vijf volgende pagina’s. Daarna kan de lezer eindelijk voor de spiegel gaan staan (‘Wie ben ik?’).

Kort, krachtig, genuanceerd, zo kan ik dit boek het best omschrijven. En stukken beter dan bijvoorbeeld Finkelkraut (Ongelukkige identiteit) of Fukuyama (Identity).

 

Nathalie Heinich (2019)
Wat onze identiteit niet is.
Amsterdam: Prometheus, 141 pagina’s.
ISBN 978 90 446 4173 8

 

 

 

 

Bas van Bavel
De onzichtbare hand.
Hoe markteconomieën opkomen en neergaan.

 

Een van de betere manieren om te beseffen hoe wij, als individu maar ook als maatschappij, dezelfde processen herhalen, is een grondige studie van het verleden. Welke toekomst wacht onze door een vrijemarkteconomie gedomineerde samenleving? Dit boek (oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels, door de prestigieuze Oxford University Press) zou wel eens een klassieker kunnen worden. Als historicus biedt van Bavel op grond van degelijk studiewerk een andere blik op de evolutie van marktsamenlevingen in het algemeen en op de onze in het bijzonder.

 

Inderdaad, marktsamenlevingen, in het meervoud. Dat is al een eerste originele bevinding waarmee dit boek ingaat tegen de dominante opvatting die het vrijemarktkapitalisme als een recent fenomeen van de industriële revolutie beschouwt. Klassiek wordt het ontstaan ervan gesitueerd begin negentiende eeuw, met een forse opgang in de twintigste. In de tweede helft van de vorige eeuw komt er een onwrikbaar geloof in de vrije markt, als bron van vooruitgang, vrijheid en democratie, op de koop toe gebaseerd op een zelfregulerend mechanisme, sedert Adam Smith bekend als ‘de onzichtbare hand’. Tot vandaag de dag gebruiken neoliberale politici dat verondersteld zelfregulerend mechanisme als argument om overheidsinterventies zoveel mogelijk af te schaffen.

 

De laatste decennia komt dit geloof in het gedrang door de opeenvolgende economische crisissen. De verklaring voor de crisissen kan twee richtingen uitgaan. Volgens de gelovigen zijn zij slechts tijdelijke rimpelingen die vanzelf zullen verdwijnen op voorwaarde dat we nog méér vrije markt installeren. Volgens de ketters zijn de crisissen het startpunt van het onvermijdelijke einde dat ingebakken ligt in het systeem, en moeten we het roer radicaal omgooien. Beide opvattingen gaan uit van een lineaire visie op de geschiedenis, de ene opwaarts, de andere bergaf, beiden even onafwendbaar.

 

Van Bavel toont aan dat marktsamenlevingen al veel langer bestaan dan de negentiende eeuw, en bovendien dat ze een cyclisch verloop kennen, van opgang, bloei, stagnering tot ondergang. Het cyclische verloop is meteen zijn tweede originele bijdrage tot de studie van het verband tussen economie, markt en maatschappij.

 

‘Factor’-markten

In een eerste hoofdstuk beschrijft de auteur de klassieke opvatting samen met zijn eigen stellingen. Daarbij is het onderscheid tussen ‘productmarkten’ (de alledaagse invulling van markt) en de pas later in de geschiedenis ontstane ‘factormarkten’ van belang. Op factormarkten worden de productiefactoren verhandeld, met name de middelen om goederen en diensten te produceren, zoals grond, arbeid en kapitaal. In traditionele samenlevingen blijven grond en kapitaal in de schoot van een familie of een organisatie, waarbinnen ook het leeuwenaandeel van de arbeid gebeurt. In doorgedreven marktsamenlevingen worden ze verhandeld. Belangrijk om weten is dat de regelgeving bij de handel in grond, arbeid en kapitaal een veel grotere impact op de samenleving heeft dan deze bij productmarkten. Afhankelijk van de aard en omvang van de regelgeving kan de impact van factormarkten zeer verschillend zijn. Bij wijze van voorbeeld: hoeveel interest is er toegelaten? Wat zijn de fiscale maatregelen? Welke tijdslimieten worden er opgelegd bij verkoop (tegenwoordig koopt en verkoopt men aandelen binnen de tijd van één seconde). Wijzigingen in dergelijke regelgevingen hebben een enorme invloed op de accumulatie van geld en bijgevolg op de maatschappij.

 

Dit wordt ten overvloede geïllustreerd in de daarop volgende hoofdstukken. Van Bavel toont aan dat marktecononomieën reeds lang voor het industriële tijdperk bestonden en dat we over voldoende data beschikken om ze aan wetenschappelijk onderzoek te onderwerpen: het Irak van de achtste tot de dertiende eeuw, de Noord-Italiaanse stadstaten vlak voor en tijdens de Renaissance, de Lage Landen van de late middeleeuwen tot en met de Gouden Eeuw. Vervolgens vergelijkt hij deze vroege vormen van markteconomie met meer hedendaagse (Engeland in de periode 1500-1800, gevolgd door de VS 1800-1850 en ten slotte Noordwest-Europa vanaf 1950) met als doel na te gaan of hij ook daar gelijkaardige cylische bewegingen kan aantreffen.

 

De cyclus van van Bavel

De belangrijkste conclusie van dit boek zal ongetwijfeld bekend worden als ‘de cyclus van van Bavel’. Hij herkent in de door hem beschreven markteconomieën een telkens terugkerend verloop, van aanvankelijk positief, gevolgd door stagnatie en uiteindelijk negatief, waarna de cyclus zich herhaalt (zij het meestal elders). Het vernieuwende zit hem in de gedetailleerde analyse van het verloop, in de vaststelling dat dit reeds meerdere malen in de geschiedenis opgetreden is, en – natuurlijk – in de herkenbaarheid voor wat vandaag de dag bij ons bezig is.

 

De korte samenvatting van de cyclus geef ik graag weer in de bewoording van de auteur zelf: “(…) de oorspronkelijk zo positieve terugkoppelingscyclus van toenemende vrijheid, groeiende factormarkten en economische groei slaat om in een negatieve cyclus van toenemende maatschappelijke polarisatie, een toenemende verstoring van het marktevenwicht ten gunste van de belangen van de marktelites, en stagnatie van de economie, uiteindelijk gevolgd door relatieve of absolute achteruitgang.” (p.371). Een langere beschrijving geef ik in de volgende paragrafen.

De aanvangsperiode is uitdrukkelijk positief. Een feodaal tijdperk leidt tot maatschappelijke revolte, gevolgd door een samenleving met een hoge graad van zelforganisatie van gewone mensen. Dat leidt tot grotere vrijheid en grotere activiteit, met meer producten en dus ook meer handel. Voor van Bavel verklaart dit de positieve visie van Adam Smith in The Wealth of Nations (1776), want de studie van Smith betreft de ‘gunstige fase van de Engelse cyclus’. De markt zoals wij die kennen, vindt in die periode haar ontstaan, wat op zijn beurt de basis vormt voor de ontwikkeling van factormarkten. Het is deze positieve aanvangsperiode  die tot vandaag de dag gebruikt worden om ‘de’ vrijemarktsamenleving te verdedigen, waarbij er geen rekening gehouden wordt met de verdere evolutie. Na de mooie aanvangsfaze volgt er helaas een negatieve evolutie die men probeert op te lossen met nog meer vrije markt, in de illusie dat deze zichzelf zal corrigeren. Voorbij een bepaald punt verdwijnen de zelfcorrigerende mechanismen en gaat het steeds sneller de verkeerde richting uit. De oorzaak ligt in een uiterst belangrijke accentverschuiving: van productiemarkten naar factormarkten en dan vooral naar kapitaalmarkten. Kapitaal is niet langer een middel, maar wordt een doel.… Lees verder